Lug'atshunoslik (leksikografiya)

LUG’ATSHUNOSLIK (LEKSIKOGRAFIYA)

REJA:

1. Lug’atshnnoslik haqida ma’lumot.

2. Lug’atshurtoslik tarixidan.

Tayanch so’z va iboralar:

Leksikografiya, "Devon! lug’atil turk", "At-tuhfatuz zakiyati fly lug’atit turkiya", lugatlar, lug’at turlari.

Sizlar bilan yuqoridagi ma’ruzalarda so’zlarning to’g’ri yozilishi, so’zlarning ma’nosi, iboralar, tasviriy ifodalar va hokazolar to’g’risida gaplashdik. Har bir so’zning qanday yozilishini, ularning liar biiining rna’nosini, iboralarning ma’nosini esda saqlash juda qiylnligini hammaraiz his’qildik. Shuning uchun bu blrliklarning o’rgamlganlari ma’lum tizlm, tartib asosida kitoblarga tushirib boriladi. Bizga kerak bo’lib qolgan birliklarni ushbu tartiblangan kitoblardan darhol, osonlik bilan bilin olishimiz numkin bo’lib qoladi. Mana shu ma’lum bir til yoki ikki va undan ortiq til so’zlarini yig’’ib, sistemalashtirilgan, tartiblangan til birliklari yig’indisi lug’at deyiladi. Lug’atlarni tuzish amaliyoti va nazariyasi muammolari bilan shug’ullanuvchi bo’lim esa lug’atshunoslik (leksikografiya) deyiladi.

Lug’atshunoslik nazariyasining predmeti lug’at tuzish va usullaridan iboratdir. Unda lug’at turlari, so’zlik tarkibi va so’z maqolasining tuzilishi asosiy o’rinni egallaydi.

Lug’atshunoslik amaliyoti esa lug’at tuzuvchilarning ishini lashktl elish, so’zlani kartochkalarga tushurish, sistemaga solish va saqlash singarilarni o’z ichiga oladi.

Lug’at va lug’atshunoslik haqida bahs ketar ekan, birinchi navbatda, uning tarixi haqida gapirish kerak bo’ladi.

Turkiy xalqlar tarixida qadimdan lug’atchilik bilan shug’ullanib kelinganligi ma’lum. Jumladan. Atoqli tilshunos olim Mahmud Koshg’ariyning «Devoni lug’atit turk" asari turkiy xalqlarning ilk lug’ati sanaladi.

Muallif uni 1072- yilda yoza boshlagan va 1074- yilda yozib tugatgan. Bunga qadar u bir necha o’n yillar davomida Chin (Xiloy) dan tortib to Rum (Vizantiya)ga qadar bo’lgan ulkan hududda yashovchi turkiy qabilaarni birma-bir o’rganib chiqqan. Bu haqda uning o’zi shunday deb yozadi:

—Men turklar, turkmanlar, o’g’izlar, chigillar, yag’molar, qirg’izlarning shaharlarini, qishloq va yaylovlarini ko’p yillar kezib chiqdim, lug’atlarini to’pladim. Men bu kitobni maxsus alifbo tartibidagi hikmatli so’zlar, sa’jlar, maqollar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy parchalar bilan bezadim.

Bu ishda misol tariqasida turklarning tilida qo’llanib kelgan she’rlaridan, shodlik va motam kunlarida qo’llaniladigan hikmatli so’zlaridan, maqollaridan keltirdim.

Devon ikki qismdan iborat: «Muqaddima” va «Lug’at» qismlaridari.

LJndan mehnat va marosim qo’shiqlari, o’gitnomalar, munozara shaklidagi to’rtliklar, Alp Er To’nga (Afrosiyob) marsiyasi kabi ajovib adabiy yodgorliklar o’rin olgan.

S.Mutallibov ta’kidlaganidek, Mahmud Koshg’ariy yaratgan «Devonu lug’atit turk» asari faqal o’sba davr uchungina katta voqea bo’lib qolmay, bugungi lurkologiya lain uchun ham o’z qimniatini saqlab kelmoqda. U haqli ravishda turkologiya fanining asoschisi hisoblanadi.

Afsuski, ana shunday buyuk tilshunosnirig ilmiy merosidan jamoatchiligimiz asrimiz boshiariga qadar bcbahra bo’lib keldilar, chunk! bu davrgacha Mahmud Koshg’ariyning iiayoti va uning «Devoni lug’alit lurk» asari haqida ma’lumol yo’q edi.

Arab farii sliuhraimi yoyishga sabab bo’Igan bibliografik va bijgrafik asariarda ham, Xoja Xalla litg’fitidan boshqa birorlasida bu ol;m haqida becb gap yo’q. Faqal lOM- yilda Turkiyaning Diyorbakn siiabrida

istiqomat qiluvchi Ali Aniiriy tornonidan tasodif tufayli Mahmud Kosrig’ariyning «Devon»i topilib, lingvistika tarixida.mo"jiza ro’y berdi. Chunk! bu asar tilshunosllkning juda ko’p sohalarini qamrab olgan qomusiy bir asar edi.

Asarning topilishi haqida professor H.Hasanov shunday yozadi: Mahrnud Koshg’ariy "Devoni"nining topilish tarixi juda qiziq. 1914- yili Turkiyaning Diyorbakir shahridagi kitobfurush do’koniga bir beva xotin pulga muhtoj bo’lib, eski qo’lyozmani olib keladi va "Marhum erim, agar qiynalib qolsanggina shu kitobni sotgin, lekin 30 liradan kam bo’lmasin deb aytgandilar" deydi. Ammo kitobfurush qo’lyozmani bunchalik qimmatga olgisi kelmadi va xotinga: «Kitob do’konda tura tursin, xaridor chiqsa, pulini olarsiz», deb javob qildi. Kunlar o’tdi, xaridorlar keldi, birontasi ham shu «eski qog’ozlar»ni 30 Hraga olgisi kelrnadl.

Nihoyat, diyorbakirlik keksa kitob muxlislaridau Ali Amiriy do’konga kirib keladi. Kitobfurush qo’lyozmani unga ko’rsatadi. Ali Amiriy bu ko’rimsiz qo’lyozmani ko’rib chiqadi-yu, ammo sotib olishga puli bo’lmaydi. Ko’chadan o’tib ketayotgan bir do’stini to’xtatib, unga voqeani aytadi va qo’yarda-qo’ymay qarz oladi,

Qo’lyozmani sotib olib uyga qaytgach, Ali Amiriy bir necha kun, erta-yu kech undan ko’zini uza olmaydi. «Kitob oldim, uyga keldim, yemak-ichmakni unutdlm. Bu kitobga haqiqiy qiymat berilmak lozhn bo’lsa, jahonning xazinalari kifoya qilmas edi», deydi u. Ali Amiriyni maftun etgan bu qo’lyozma kitob Mahmud Koshg’ariyning "Devon! • lug’atit turk" deb nomlangan ajoyib durdonasi bo’lib chiqadi.

"Devoni lug’atit turk"ning Diy-orbakirdan topilgan bu qo’lyozmasi hattot Fotih Damashqiy (asl ismi Muhammad bin Abu Bakr bin Abdul Fotih al-Saviy ham Damashqiy) tomonidan 122B yilda Mahmudning o’zi yozgan nusxadan ko’chirilgan bo’ladi. Bu qo’lyozma hozir Turkiyada.

Mahmud Koshg’ariyning "Devon"i 3 tonidan iborat holda arab tilida 1915-1917 yillarda Istambulda K.Rifat muharrirligida, 1939-1941 yillarda keksa tilshunos Bosim Atalay lomonidan turk tiliga tarjima qilinib, nashr ettiriladi. 3928 yilda Karl Brokkelman qisqacha so’z boshi bilan kitobning nemis tilidagi tarjimasini nashr ettiradi.

S.Mutalibov i960— 1963 yillarda ucli tomdan iborat "Devon"ni arab tilidan o’zbekchaga tarjima qildi va nashr ettirdi. Nihoyat, 1967- yilda G’.Abduraxmonov, S.Mutalibovlar tahriri ostida "Devon"ning bir tomlik indeks lug’ati bosmadan chiqdi.

"At-tuhfatuz Zdkiyati fil lug’atit turkiya" ("Turkiy til haqida noyob tuhfa") lug’ati Mahmad Koshg’ariy lug’atidan keyin yaratilgan qadimgi lug’atlardandir. Uning muallifi noma’lum. Bu lug’at 3 qismdan iborat. 1. Kirish. 2. Lug’at tarjima. 3. Grammatik ma’lumotlar,

"At-tuhfa" asarining muaUifi arab tilshunosligirii rnukammal o’rgangan, arab lug’atshunosligi yutuqlarini o’ziga singdirgan keng qamrovli tilshunos olim bo’lgan. Asar tuzilishi, lug’at tuzish mezonlari, grammatik materiallarning berilishi ana shundan dalolat beradi. Asar muallifi Mahmud Koshg’ariy izidan borib, turkiy qabila tillaririi, ularning

o’zaro farqli va o’xshash jihatlarmi aniqlashga harakat qilgan. Lelun bu ish juda qiyin va katta hajmli bo’lganligi uchun asosan qipchoqlir tilini o’rgangan. O’rni bilan turkmanlar liliga solishtirgan.

Prof.S.MutalJibov bu kitobni 1966- yilda birinchi bor o’zbek tiliga tarjima qilib nashr etdi.

Turkiy tillarning keyingi taraqqiyotida XV1-XIX asrlarda qator filologik xarakterdagi lug’atlar yozilgan. Tol’ye Hirotiyning "Badeul lug’at" (1500), Alisher Navoiy asarlari uchun muallifi noma’lum va lug’atdagi birinchi so’zi bilan yuritiladigan "Abushqa" (er kishi va erkak) nomli lug’at XVI asrning birinchi yarmida vujudga kelgan. 1736—1747 yillarda Mirza Mahdixon tomonidan "Sanglox" nomli "Chig’atoycha—forscha" lug’at tuzildi. Bu lug’atning qisqartirilgan variant! "Xulosai Abbosiy" deb ataladi. Unda 8000 so’z bor. 1880-yilda Shayx Sulaymonning "Chig’aytoicha —turkcha lug’ati" maydonga keldi. L.Budagovning 1868- 1871 yillarda rus tilida nashr qilingan ikki tomlik "Turkcha —tatarcha qiyosiy lug’af’i va V.V.Radlovning "Turk tillari lug’ati tajribasi" nomli lug’atlari nashr etildi. •

Markaziy Gsiyoning Rossiya tomonidan istilo qilinishi mcmosabati bilan harbiy va ma’muriy ishlarning talablariga ko’ra o’zbek tilini o’rganish ehtiyoji tug’ildi. Shu munosabat bilan o’zbek tiliga doir grammatika va lug’atlar nashr gilindi. Bu davrda o’zbek xalqi "Sart", uning till "Sart tili" deb yuritilar edi. Shuning uchun VJ.Nalivkin, M.Navlivkina "Russko — sortovskiy’ (sortovsko — russkiy slovar" lug’atini 1907- yil Toshkentda nashr ettirdi.

--. M.Priobrajenskiyning "Karmansh russko—.sortovskiy slovar" kicliik lug’ati 1917-- yil Toshkentda nashr ettirildi.

Oktabr to’ntarishidan so’ng lug’atchilikka katta e’tibor berildi. Turli tarjima. va atama lug’atlar vujudga keldi. Jumladan, 1933—1940 yillar davomida T.N.Qori Niyoziy "Ruscha —o’zbekcha matematika terminlari so’zligi’" (1933), V.V.Reshetovning "Qisqacha o’zbekcha— ruscha lug’at" (1936} va boshqalar nashr etiidi.

Ikkinchi jahon urushi va keyingi davrda leksikografik ishlar yanada rivojlandi. 1941- yilda A.K.Borovkov va Qori Niyoziy tahriri ostida "Qisqacha o’zbekcha-mscha lug’at" nashr etildi. 1959- yilda Moskvadan "O’zbekcha —ruscha lug’at" chiqarildi.

O’zbek leksikografiyasi oldiga yangi vazifalar qo’yildi. O’zbek tili bo’yicha orfografik, orfoepik, terminologik va qomusiy lug’atlar yaratish vazifasi qo’yildi. Va bu ishlar o’z o’rnida amalga oshirildi. 1956-, 1965-, 1975- yillarda "O’zbek tiliuing imlo lug’ati" nashr etildi. 1983- yilda "O’zbek tilining adabiy talaffuzi lug’ati" nashr etildi.

1963- yilda A.Hojiyevning "O’zbek tili sinonimlarining qisqacha lug’ati" nashr qilindi. 1978- yilda SH.Rahmatullayevning "O’zbek tili fzeologik iboralarining izohli lug’ati", 1976- yilda "O’zbek tilining morfem lug’ati", shunirigdek, qator toponimik va antroponim lug’atlar vujudga keldi.

1971 —1980 yilllar oralkj’ida "OV.bek sovet ensiklopediyasi"ning !4-tomi ntishrdan rhiqdi. 60 miny so’/Ji "O’zbok mining izohli iiuj/iti" Ikki lomda 1981- yilda Moskvada nashr qilindi. Buleirning hainirmsi keying! davrdn lug’atsliunoslikning (jay darajada rivojlanganligini k(j’rsatib turibdi.

Mustaqillikkii erishganimizdan keyin lunn hig’atshunoslik sohasiga katta e’Ubor berildi. O’?,bek tilining etimologik lug’ati Sh.RahmatuJlayev tomonidan nnshrdan cliiqdi. "O’zbek milliy ensikfopediyasi", "O’/,bek lilming izohli lug’afi" uslida kolla ishlar olib borilayapli. Bir qancha Uirjima tug’allari chop ofildi va chop etilmoqda.

MAVZU YUZASIDAN SAVOL VA TOPSH1RIQLAR:

1. Leksikografiya nimani o’rganadi?

2. Lug’at d(>b nimaga ayliladi?

3. "Devoni iug’alit turk" asari nechanchi yilinrda yozilgan?

• 4. "Devoni lug’atit l.ulk" asari nechanchi yilda kim lomonidan topilgan?

5. "At-tuhfei" asari nima haqida yozilgan?

6. "O’zbek mining irnlo Jug’uti" nechanchi yillar nashr ctilgan?

7. "O’zbek tilining izohli lug’ati" qaycrda nashr etilgan?

8. Si/, qayd etilgan lug’atlardan lashqari yana qanday lug’atlarni bilasiz?