Lug`at turlari va ularning xususiyatlari reja

Alfavit tartibli lug‘atlarda so‘zlikni tarkib toptirgan so‘zlar ro‘yxati alfavit tartibida beriladi. Unda so‘zlar avvalo birinchi harflari asosida, har bir xarf doirasida esa ichki harflari alfaviti tartibida joylashtiriladi. Leksikografiyada so‘zning birinchi harfi bo‘yicha qilingan tartib “sirtqi tartib”, keyingi harflar bo‘yicha qilingan tartib “ichki tartib” deb yurtiladi.
Mavzuiy (tematik) lug‘atlarda so‘zlikni tarkib toptirgan so‘zlar ro‘yxati ma’lum mavzu(tema)larga bo‘lib beriladi. Ro‘yxatni mavzularga bo‘lish turli ko‘rinishlarda bo‘ladi. Ko‘p hollarda ular avval so‘z turkumlari bo‘yicha ajratib olinib, keyin ot, sifat, fe’l turkumiga oid so‘zlar ichki mavzuiy bo‘linishlar bilan beriladi. Ba’zan esa so‘zlik to‘g‘ridan-to‘g‘ri mavzuiy qismlarga, uning ichida turkumlarga ajratiladi. Uning ichida alifbo tartibi qo‘llanishi ham mumkin.
Mavzuiy lug‘at birinchi marta A.N.Tixonov, N.T.Hatamov va b. tomonidan 1975-yilda Toshkentda yaratilgan.
Lug‘at so‘zligidagi so‘zlar 16 mavzuiy qismga bo‘lingan. U yer, osmon, tabiat hodisalari, qazilma boyliklar, o‘simliklar, hayvonot, parrandalar, boshqa jonli mavjudot, odam, turarjoy, inson e’tiqodi olami, munosabat va jinoyat, jamoat hayoti, muhit, vaqt, miqdor kabilar bilan nomlangan. Bu mavzuiy qismlar yana ichki bo‘linishga ega. Masalan, yer mavzuiy qismidagi so‘zlar yana yer, tog‘, suv, ufq degan mavzuchalarga bo‘lib yuborilgan. Bu mavzuchalar yana mayda mavzuchalarga ajratilib, ular ichida turli turkumdagi so‘zlar o‘z turkumlari bilan va turg‘un birikmalari ham keltirilgan holda qayd etilgan. Lug‘at ruscha-o‘zbekcha tarjima lug‘atidir. O‘zbek lug‘atchiligi tarixida mavzuiy lug‘atlarga e’tibor berilganligidan xabaringiz bor. Masalan, Mahmud Zamaxshariyning “Muqaddimatul adab”, Muhammad Ya’qub Chingiyning “Kelurnoma” lug‘atlari shunday lug‘atlar turiga kiradi.
Uyali lug‘atlarda tub so‘z, undan yasalgan so‘zlar shu so‘z ichida beriladi. Tub so‘zlar odatda alifbo tarkibida qayd etiladi. Qo‘shma so‘z va turg‘un birikmalar esa yetakchi komponenti hisoblangan tub so‘z maqolasiga kiritiladi. Masalan, tur tub so‘zi turmoq, turma, turmak, turmaklamoq, turmachi, turmush, turum, turumtoy, turush, turshak, turg‘un, turg‘unlik kabi yasama so‘zlar bilan bir uyada beriladi. Bu turdagi lug‘atga misol tariqasida M.A.Sobirovning “Matematikadan ruscha-o‘zbekcha lug‘ati”ni (Toshkent, 1973) keltirish mumkin. Unda so‘zlik alifbo tartibida qayd etilgan.