Lug‘at tarkibi yoki leksika deb yuritiladi. Lug‘at tarkibni o‘rganadigan bo‘lim esa leksikologiya

Leksemalarda bir ma’nolilik va ko`p ma’nolilik
Til birligi sifatida tan olingan leksemalarda ham bir ma’nolilik va ko`p ma’nolilik mavjuddir. Boshqacha aytganda, bitta leksema bir sememaga, boshqa leksema esa bir necha sememaga ega bo`lishi mumkin.

Til va nutq birliklarini barcha sathlarda farqlay borish lozim. Shunday ekan, bir ma’nolilik va ko`p ma’nolilik hodisalarini ta’riflashda ham shunday yo`l tutish kerak bo`ladi.

Tilshunos olimlar bu o`rinda lisoniy ma’no va nutqiy ma’nolarni farqlaydilar.<sup>7</sup> Lisoniy ma’no deganda til birliklariga xos bo`lgan ma’no nazarda tutiladi. Nutqiy ma’no esa leksemaning nutqiy vaziyatdan kelib chiqqan holda ifodalaydigan ma’nosidir. Masalan, Poyida yig'laydi kumush qor yum-yum (Oybek) gapidagi kumush leksemasi til biligi sifatida “oq-ko`kish rangli yaltiroq, asl metall”<sup>8</sup> ma’nosini bildirsa, atoqli adibimiz Oybek bu leksemani “oq rangli” ma’nosida qo`llagan.

Shuni ta’kidlash lozimki, nutqiy ma’no leksemaning ko`chma ma’nosi emas, chunki bu ma’no hali til vakillarining barchasi tomonidan tan olinmagan, umumlashmagan ma’nodir.

Shunday ekan, biz bu o`rinda leksemadagi lisoniy ma’noning bitta yoki bittadan ortiq ekanligi haqida so`z yuritamiz.

Agar leksema bittagina ma’noga ega bo`lsa, bunday leksemalarga bir ma’noli leksemalar deyiladi. Bu hodisa tilshunoslikda monosemiya (yun. mono – bir, sema - belgi) deb ham yuritiladi. Masalan, ko`l leksemasining yagona sememasi quyidagi semalarni qamrab oladi: 1) suvga to`lgan havza; 2) atrofi berk suv havzasi; 3) chuqurlikdan iborat tabiiy suv havzasi; Shu leksemaning gap tarkibidagi hosilasi bo`lgan ko`l so`zida ham shu ma’nolar mavjud: Ko`l juda katta edi.

Ko`pincha lmiy atamalar, atoqli otlar, yangilik bo`yog`i o`chmagan leksemalar bir manoli hisoblanadi.

Agar leksema birdan ortiq ma’noga ega bo`lsa, bunday leksema ko`p ma’noli leksema deb ataladi. Bu hodisa tilshunoslikda polisemiya (yun. poli – ko`p, sema - belgi) deb ham yuritiladi.

Masalan, izohli lug`atda og`ir so`zining jami 17 ta ma’nosi keltirilgan⁹. Shulardan ba’zilarini quyida keltiramiz:

1) vazni katta bo`lgan, tosh bosadigan, vaznli, vazmin (og`ir yuk);

2) o`zini tuta biladigan, sipo, vazmin, bosiq (og`ir, vazmin yigit);

3) muayyan me’yori buzilgan, talabga javob bermaydigan (og`ir havo);

4) yomon oqibatlarga olib borishi mumkin bo`lgan, jiddiy, xavfli (og`ir dard) va h.