Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

Fuqarolik huquqlari va burchlarining kelib chiqish asoslari. Yuridik 
faktlar 
 
Real  hayotda  fuqarolik  huquqi  me’yorlari  o‘z-o‘zidan  avtomatik 
ravishda fuqarolik huquqiy munosabatlarni keltirib chiqarmaydi. Fuqarolik 
huquqiy munosabatlarni vujudga kelishi, o‘zgarishi yoki bekor bo‘lishi har 
doim  muayyan  holatlar  asosida  sodir  bo‘ladi.  Demak,  huquqiy 
munosabatlarni vujudga keltirish, o‘zgartirish va bekor qilishga qaratilgan 
holatlar yuridik fakt hisoblanadi. 
Fuqarolik  huquqiy  munosabatlar  kelib  chiqishi  uchun  huquqiy 
normalarda  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  bu  haqda  belgilab  qo‘yilgan,  shuningdek, 
belgilab  qo‘yilmagan  bo‘lsada  fuqarolik  qonun  hujjatlarining  umumiy 
asoslari  va  mazmuniga  muvofiq  keladigan  muayyan  holatlar  mavjud 
bo‘lishi  kerak.  Fuqarolik  huquqiy  munosabatlarni  keltirib  chiqaradigan, 
o‘zgartiradigan  va  bekor  qiladigan  asoslar  sifatida  qabul  qilinadigan 
yuridik  faktlar  turli  tuman  bo‘lib  subyektlar  erk  irodasi  mazmuniga  ko‘ra 
hodisalar va harakatlar guruhlariga bo‘linishi mumkin. 
FKning 8-moddasi 1-qismida ko‘rsatilishicha, fuqarolik huquqlari va 
burchlari  qonun  hujjatlarida  nazarda  tutilgan  asoslardan,  shuningdek, 
fuqarolar  hamda  yuridik  shaxslarning  garchi  qonun  hujjatlarida  nazarda 
tutilgan bo‘lmasada, lekin fuqarolik qonun hujjatlarining umumiy negizlari 
va  mazmuniga  ko‘ra  fuqarolik  huquq  hamda  burchlarini  keltirib 
chiqaradigan harakatlardan vujudga keladi. 
FKning  8-moddasi  2-qismida  fuqarolik  huquqlari  va  burchlari 
vujudga kelish asoslari sanab chiqilgan. Ulardan quyidagilardan iborat: 
1)  qonunda  nazarda  tutilgan  shartnomalar  va  boshqa  bitimlardan, 
shuningdek,  garchi  qonunda  nazarda  tutilmagan  bo‘lsada,  unga  zid 
bo‘lmagan shartnoma va boshqa bitimlardan; 

---

51 
 
2)  davlat  organlari  hamda  fuqarolar  o‘zini-o‘zi  boshqarish 
organlarining  fuqarolik  huquqlari  va  majburiyatlari  vujudga  kelishining 
asosi sifatida qonunda nazarda tutilgan hujjatlaridan; 
3)  sudning  fuqarolik  huquqlari  va  majburiyatlarini  belgilagan 
qarorlaridan; 
4) qonun yo‘l qo‘ygan asoslarda mol-mulk olish natijasida; 
5)  fan,  adabiyot,  san’at  asarlarini  yaratish,  ixtirolar  va  boshqa 
intellektual faoliyat natijasida; 
6) boshqa shaxsga zarar yetkazish natijasida; 
7) asossiz boyib ketish natijasida; 
8) fuqarolar va yuridik shaxslarning boshqa harakatlari natijasida; 
9) qonun hujjatlari fuqarolik-huquqiy oqibatlar natijasida. 
Ba’zi  holatlarda  muayyan  mol-mulk  yoki  mulkiy  huquqlarga 
nisbatan  huquqlarni  vujudga  kelishi,  o‘zgarishi  va  bekor  bo‘lishi  ular 
vakolatli davlat organida ro‘yxatdan o‘tkazilgandan keyin vujudga keladi. 
Masalan, ko‘chmas mulklarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish. 
Turmushda ro‘y beradigan turli hodisalar, voqealar kishilarning erki 
irodasidan  tashqari  sodir  bo‘ladigan  faktlar  hisoblanadi  va  ular  qonunda 
nazarda  tutilgan  hollarda  fuqarolik  huquqi  va  majburiyatlarni  vujudga 
kelishi  uchun  asos  sifatida  ko‘riladi.  Masalan,  fuqaroning  18  yoshga 
to‘lishi uni to‘liq muomala layoqatiga ega bo‘lish faktini vujudga keltiradi 
va u tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi shu jumladan tijorat yuridik 
shaxsi muassisi bo‘lishi mumkin. Do‘l yog‘ishi natijasida qishloq xo‘jaligi 
ekinlari zarar ko‘rsa agarda ular bunday xavf xatardan sug‘urta qilingan 
bo‘lsa,  sug‘urta  tashkilotlari  yetkazilgan  zararni  sug‘urta  shartnomasi 
asosida  qoplashlari  lozim  bo‘ladi.  Fuqaroning  vafoti  uning  mol  mulkiga 
nisbatan meros huquqini vujudga keltiradi. 
Fuqarolik  huquqi  subyektlarini  harakatlari  ularni  o‘z  erki  irodasi 
bo‘yicha amalga oshiriladi va ular ham yuridik faktlar sifatida qaraladi. Bu 
o‘rinda  mexanik  harakat  bilan  yuridik  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  harakatni 
farqlash  lozim.    Mexanik  harakat  masalan,  shaxsning  o‘tirishi,  turishi, 
yotishi,  qo‘lini  qo‘tarishi,  pastga  tushirishi  o‘z-o‘zidan  yuridik  oqibat 
vujudga  keltirmaydi.  Mexanik  harakat  bilan  yuridik  ahamiyatga  ega 
bo‘lgan harakat o‘rtasida aniq chegara o‘rnatish qiyin. Masalan, shaxsning 
o‘z  ruchkasini  sherigiga  berishi  yuridik  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  harakat 
bo‘lib  mol-mulkdan  tekin  foydalanish  asosi  sifatida  ko‘rilishi  mumkin. 
Subyektlar  harakatlar  orqali  masalan,  oldi-sotdi,  xizmat  ko‘rsatish  va  shu 
kabilar  orqali  o‘zlari  uchun  maqbul  yuridik  faktlar  oqibatida  vujudga 
keltiradilar.  Harakatlar  (ko‘p  holatlarda  harakat  faol  bo‘lsada,  ba’zida 

---

52 
 
muayyan  xulq-atvorda  bo‘lish  ham  harakatni  to‘g‘rirog‘i  harakatsizlikni 
anglatadi va bu ham yuridik fakt sifatida qaraladi) o‘z navbatida ikki turga: 
huquq yo‘l qo‘ygan va huquq yo‘l qo‘ymagan xatti harakatlarga bo‘linadi.  
Huquq  yo‘l  qo‘ygan  harakatlar  qonun  hujjatlari  bilan  qat’i 
ta’qiqlanmagan harakatlar va harakatsizlikdan iborat. Boshqacha aytganda 
muayyan xulq-atvor bo‘lib hisoblanadi. Bunday xulq-atvor yoki harakatlar 
fuqarolar  va  yuridik  shaxslarning  fuqarolik  huquqlari  va  burchlarini 
belgilash, o‘zgartirish va bekor qilish orqali o‘zlari uchun maqbul bo‘lgan 
muayyan  fuqarolik  huquqiy  oqibatlarni  vujudga  keltirishga  qaratiladi. 
Huquq yo‘l qo‘ymagan harakatlar boshqa subyektlarga zarar yetkazish va 
asossiz boyish va tejash holatlari hisoblanadi.