|
2-§. Saylov-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari tizimi
Huquqiy munosabat (saylov-huquqiy munosabati) mavjud ekan ularning
ishtirokchilari (sub’ektlari) ham bo’lishi tabiiydir. Huquq sohasiga qarab huquqiy
munosabatlar ishtirokchilari har xil bo’ladi. Masalan, konstitusiyaviy-huquqiy
munosabatlar ishtirokchilari doirasi jinoyat huquqiy munosabatlar ishtirokchilaridan
kengroq.
Saylov huquqi konstitusiyaviy huquqning alohida instituti hisoblanganligi
tufayli uning ishtirokchilari konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari
doirasidan kelib chiqadi.
1
Qarang: Tadjixanоv U va bоshqalar. О’zbekistоn Respublikasi Kоnstitutsiyaviy huquqi. T.: “Sharq”, 2001, 24-25
betlar
2
Xusanоv О.T. Kоnstitutsiyaviy huquq. T.: “Adоlat”, 2013, 13-bet.
70
Masalan, fuqaro – konstitusiyaviy-huquqiy munosabat ishtirokchisi ham, saylov-huquqiy
munisabat ishtirokchisi ham hisoblanadi. Shu bilan birga saylov-huquqiy muniosabatlarni o’z
ishtirokchilari ham mavjud, masalan kuzatuvchilar, ishonchli vakillar va boshqalar.
Agar konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar ishtirokchisi bo’lish uchun
aniqlangan ishtirokchilarga hеch qanday talab qo’yilmasa, хuddi shu konstitusiyaviy-
huquqiy institutlar sub’ektlarini saylov-huquqiy sub’ekti bo’lishi uchun ularga
qo’shimcha talablar qo’yiladi. Masalan, fuqaro saylov-huquqiy munosabatlar
ishtirokchisi bo’lishi uchun ma’lum yoshga to’lgan (aktiv saylov uchun alohida yosh,
passiv saylov uchun alohida yosh o’rnatiladi) bo’lishi, siyosiy partiyalar saylov
huquqini sub’ekti bo’lishi uchun tegishli tartibda, muddatda ro’yхatdan o’tgan
bo’lishi kerak.
Shulardan kelib chiqib saylov-huquqiy munosabatlari ishtirokchilari tizimiga
kiruvchi sub’ektlarni shartli ravishda guruhlarga bo’lish mumkin. Bir guruh
ishtirokchilar konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari ham hisoblanib,
ular ayrim talablar asosida saylov-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari ham
hisoblanishadi, bunga: fuqarolar, siyosiy partiyalar, ekoharakat kiradi. Boshqa bir
guruhga hеch qanday shart, talablarsiz, saylov-huquqiy munosabatlar ishtirokchisi
hisoblanuvchi konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari kiradi: davlat
organlari, ommaviy axborot vositalari. Uchinchi guruhga saylov kampaniyasi
boshlanishi bilan maydonga chiqadigan saylov-huquqiy munosabatlar sub’ektlari
kiradi: saylov komissiyalari, kuzatuvchilar, nomzodlar, vakillar.
Shuni ta’kidlash kerakki, ayrim saylov komissiyalari, jumladan, Markaziy
saylov komissiyasi va viloyatlarga, shaharlarga, tumanlarga saylov o’tkazuvchi
saylov komissiyalari, saylov kampaniya davridan boshqa vaqtlarda ham saylov-
huquqiy munosabat sub’ekti hisoblanadi. Sababi, Markaziy saylov komissiyasi
doimiy ishlovchi tuzilma bo’lsa, viloyatlarga, tumanlarga va shaharlarga saylov
o’tkazuvchi komissiyalar o’tkazilgan saylovdan keyingi saylovgacha faoliyat
ko’rsatadi.
O’zbekiston saylov-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari tizimiga quyidagi
turdagi saylov ishtirokchilari kiradi: fuqarolar, saylov komissiyalari, siyosiy
partiyalar, Ekoharakat, ommaviy axborot vositalari, nomzodlar, nomzodlarning
ishonchli vakillari, siyosiy partiyalarning vakolatli vakillari, kuzatuvchilar, davlat
organlari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari kiradi. Saylov-huquqiy
munosabatlari ishtirokchilarining saylovda ishtirok etish darajasi, har birining
vazifasi har xil bo’lib ular konstitusiya hamda saylov qonunchiligida belgilab
qo’yiladi.
Shunga e’tibor berish kerakki, saylov qonunchiligining takomillashib borishi
saylovlarning yanada demokratlashib borishi, saylov-huquqiy munosabatlar
sub’ektlari doirasini kengayib borishiga ta’sir qiladi. O’zbekiston saylov
qonunchiligini rivojlanishi natijasida saylov-huquqiy sub’ektlari qatoriga siyosiy
partiyalarning vakolatli vakili degan sub’ekt qo’shildi hamda fuqarolarning sub’ekt
sifatidagi tarkibi, ozodlikdan mahrum qilish joylarida saqlanayotgan fuqarolarni ovoz
berishda ishtirok etish huquqiga ega bo’lishi munosabati bilan kengaydi.
71
Ekoharakatning saylovda ishtirok etish tartibi o’rnatilgach, ular ham saylov-
huquqiy munosabatlar sub’ektlari doirasini kengaytirdi.
Saylov qonunchiligini takomillashtiruvchi tartiblarni o’zgarishi, faqat
ishtirokchilar miqdorini kengaytirib qolmay, ayrim hollarda jahon xalqaro
demokratik tajribalaridan kelib chiqib, ba’zi saylov ishtirokchilarining bekor
qilinishi, ishtirokchilar tizimidan chiqarilishiga ham olib keladi. Jumladan, dastlabki
saylovlarda deputatlikka, prezidentlikka nomzod ko’rsatuvchilar orasida
fuqarolarning tashabbuskor guruhlari degan tuzilma saylov ishtirokchilari sifatida
e’tirof etilgan edi. Hozir bu institut bekor qilingan. Demak, o’z-o’zidan tashabbuskor
guruh saylov ishtirokchilari tarkibidan chiqib ketgan.
Saylov ishtirokchilari turlari haqida, “Konstitusiyaviy huquq” darsligida
ma’lumot berilgan, lekin unda “nomzodlar” nima uchundir saylov ishtirokchlari
qatoriga kiritilmagan
1
.
Do'stlaringiz bilan baham: |
