2-§. Umumiy saylov prinsipi
Bu prinsip amal qilgunga qadar, saylovlar umumiy bo’lmay, ko’plab
cheklashlar orqali fuqarolar saylovda ishtirok etish imkoniyatidan mahrum edilar.
Sobiq ittifoq davrida, SSSRning 1922-yilda tashkil etilishdan boshlab, to 1936-
yilgacha, ya’ni 14 yil umumiy bo’lmagan saylovlar o’tkazilgan. Buning natijasida
ko’plab fuqarolar ijtimoiy kelib chiqishiga qarab saylov huquqidan mahrum qilingan.
Faqat
1936-yilgi
SSSR
Konstitusiyasida,
so’ng 1937-yilgi O’zbekiston
Konstitusiyasida rasman umumiy saylov prinsipi belgilab qo’yildi.
O’zbekiston mustaqillikka erishgach, o’z taraqqiyotini demokratik o’zgarishlar
bilan bog’lab olib borar ekan, demokratik saylov prinsiplarini qonun darajasida
mustahkamlashga alohida e’tibor berdi.
Qonunlarda nafaqat umumiy saylov huquqi prinsip darajasida mustahkamlab
qo’yildi balki, umumiy saylov prinsipi tushunchasini ham saylov qonunlarining
alohida moddalarida belgilash yo’li tutildi.
“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi qonunning 2-
moddasi “Umumiy saylov huquqi” deb nomlanib, unda “Qonunchilik palatasiga
deputatlar saylovi umumiydir. Saylov kuni o’n sakkiz yoshga to’lgan O’zbekiston
Respublikasi fuqarolari saylash huquqiga egadirlar.
Qonunchilik palatasiga saylov kuni yigirma besh yoshga to’lgan hamda kamida
besh yil O’zbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan fuqarolar saylanish
huquqiga egadirlar.
Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud
hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi
mumkin emas va saylovda qatnashmaydilar” – deb umumiy saylov huquqining
qonuniy tushunchasi va shartlari mustahkamlab qo’yilgan.
“Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to’g’risida”gi
Qonunning 2-moddasi ham “Umumiy saylov” deb atalib unda ham aynan shu
qoidalar mustahkamlangan, faqat unda saylanish huquqi 21 yosh qilib belgilangan.
“O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi qonunda bu
prinsipni belgilashga boshqacha yondashilgan.
Uning 2-moddasi “Fuqarolarning saylov huquqi” deb nomlanib, unda
“O’zbekiston Respublikasining 18 yoshga to’lgan fuqarolari O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti saylovida qatnashish huquqiga ega.
1
Qarang: Karimоv I.A. Mamlakatimizda demоkratik islоhatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarоlik jamiyatini
rivоjlantirsh kоnsepsiyasi. T.: О’zbekistоn, 2010, 35-41-betlar.
26
Ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy ahvoliga, irqiy yoki milliy
mansubligiga, jinsi, ma’lumoti, tili, dinga munosabatiga, mashg’ulot turi va
xususiyatiga qarab O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining saylov huquqini biron-
bir tarzda bevosita yoki bilvosita cheklash taqiqlanadi.
Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek
sudning hukmiga muvofiq ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovida qatnashmaydilar” – degan qoidalar
belgilangan bo’lsa, Qonunning 1-moddasida, Prezident lavozimiga o’ttiz besh
yoshdan kichik bo’lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha
kamida o’n yil O’zbekiston hududida muqim yashayotgan O’zbekiston Respublikasi
fuqarosi saylanishi mumkinligi ko’rsatilgan. Umumiy saylov huquqi mamlakatdagi
hamma fuqarolarni yoppasiga emas, ko’pchiligini, ya’ni voyaga еtgan fuqarolarni
saylovda ishtirok etishini bildiradi. Saylov huquqi 18 yosh qilib belgilangan bu,
shaxsning voyaga еtish yoshi bo’lib, shu paytdan boshlab shaxs o’zini harakatlari
uchun o’zi javob berish, voqеalarni ongli anglash qobiliyatiga ega bo’ladi.
Ba’zi mamlakatlarda (Eron, Kuba) aktiv saylov huquqi 16 belgilangan. Yosh chegarasini 18
yosh etib belgilanishi birdaniga bo’lmagan, ko’pchilik mamlakatlarda u ancha baland bo’lib,
yoshlarning olib borgan uzoq kurashlari, talablari natijasida, Angliya va Germaniyada 1970 yildan,
Amerikada 1971 yildan, Fransiyada 1974 yildan, Italiyada 1975 yildan o’rnatilgan.
Ko’pchilik mamlakatlarda, jumladan O’zbekistonda sud tomonidan
muomalaga layoqatsiz deb topilganlar, sud hukmiga ko’ra ozodlikdan mahrum qilish
joylarida saqlanayotganlar saylovda ishtirok etmaydi
1
.
O’zbekiston Konstitusiyasi va saylov qonunlari, saylanish huquqlariga ega
bo’lish uchun yuqoriroq yosh chegarasi va boshqa turdagi cheklashlarni o’rnatgan.
Mahalliy kengash deputatlari bo’lib saylanish uchun 21 yoshga, Oliy Majlis
Qonunchilik palatasi deputati va Senat a’zosi bo’lib saylanish uchun 25 yoshga,
Prezident bo’lib saylanish uchun esa 35 yoshga to’lgan bo’lishi kerak.
Yosh chegarasi turli organlarning huquqiy holati, hal qiladigan masalalar
doirasining hajmi va ahamiyatiga qarab o’rnatiladi. Bu fuqarolarni ma’lum bilmga,
hayot tajribasiga ega bo’lishini nazarda tutadi.
Bundan tashqari deputat bo’lib saylanish uchun mamlakatimizda oxirgi besh
yil, Prezident bo’lib saylanish uchun oxirgi o’n yil muqim yashagan fuqarolar shu
o’rinlarga saylanish huquqiga ega bo’ladi. Prezident bo’lib saylanish uchun esa yana
qo’shimcha davlat tilini yaxshi bilish kerak degan shart mavjud. Bunday va shunga
o’xshash talablar boshqa davlatlarning saylov qonunchiligida ham nazarda tutilgan.
Masalan, AQSh Prezidenti bo’lib saylanish uchun AQSh fuqarosi fuqarolikni AQShda
tug’ilish natijasida olishi kerak. Keyinchalik fuqarolikni olganlar Prezident bo’lib saylanish
huquqiga ega emas.
Mamlakatimizda umumiy saylov prinsipi qonunlarda belgilanibgina qolmay,
undan amalda ham foydalaniladi, uning keng amal qilishi uchun yana qo’shimcha
1
Qarang: Коституционное право зарубежных стран. М: “Норма”, 2010, стр. 234.
27
tadbirlar belgilab berilmoqda. 2012-yil 19-dekabrda saylov qonunchiligiga kiritilgan
o’zgartirish va qo’shimchalarga asosan, ishi sudda ko’rilguncha vaqtincha qamoq
joylarida o’tirgan fuqarolar ham ovoz berishda ishtirok etish huquqiga ega bo’ldi. Bu
umumiy saylov prinsipining yanada kengayganligini, aybsizlik prеzumpsiyasining
amaliy ifodasi bildiradi.
Saylovlarda ishtirok etish huquqiga ega bo’lgan fuqarolar yig’indisi “saylov
korpusi” deb atalib, “saylov korpusi”ga kiruvchi fuqarolar soni, mamlakatdagi
fuqarolarning umumiy sonidan farq qiladi, kamroq bo’ladi, chunki qonuniy
cheklanganlar (yoshga qarab, sud yo’li bilan) barcha mamlakatlarda ham mavjud.
Sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum qilish joylarida saqlanayotgan
fuqarolarning saylov huquqi vaqtincha to’xtatilib, ular ozodlikdan mahrum qilish
joyidan chiqishi bilan saylov huquqi hеch qanday harakatlarni amalga oshirish
nazarda
tutilmasdan
tiklangan
hisoblanadi.
Hozirgi
kunda
O’zbekiston
qonunchiligida o’tmishda bo’lgan (1959-yilgacha) saylov huquqidan mahrum qilish
jazosi yo’q. Sovet davrida 1959-yilgacha qilingan jinoyat uchun asosiy jazo bilan
birga qo’shimcha jazo sifatida, ma’lum muddatga saylov huquqidan mahrum qilish
jazosi mavjud edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |