Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

Ekspert xulosasi va uning natijalarini baholash 

 

Kriminalistik  ekspertizalarni  o  ‘tkazishda,  shuningdek,  ekspert 

mutaxassislar  kriminalistikaning  ilmiy  texnik  vositalari  bo  ‘lgan  turli 

asbob-uskunalar:  optika,  kompyuter,  turli  ko  ‘zga  ko  ‘rinadigan  va  ko 

‘rinmaydigan  nurlarni  ishlatadigan  moslamalarni,  yoritqichlar  va 

boshqalarni keng qo ‘llaydilar. 

Ekspertiza  ob’ektlarini  tekshirish  quyidagi  to‘rt  bosqichlarda 

amalga oshiriladi.  

1.  Dastlabki  tekshiruv  identifikastiyaviy  tadqiqotning  birinchi 

bosqichi  bo  ‘lib,  ekspertizaga  yuborilgan  qaror  (ajrim)  bilan  tanishish 

ekspertiza oldiga qo ‘yilgan masalaga oydinlik kiritadi. Tekshiriladigan 

ob’ektlar va namunalar har biri alohida ko ‘zdan kechiriladi. Ob’ektlarni 

ko  ‘zdan  kechirishning  maqsadi  ularning  ashyoviy  dalilligini 

sifatlaydigan 

alomatlarini 

aniqlash, 

individuallik 

xususiyatlarini 

---

 

324 

ifodalaydigan  belgilarni  taxmin  qilish  va  identifikastiya  jarayonida 

ularni qo ‘llash mumkinligini aniqlashdan iboratdir.  

Bu  bosqichda  ekspert  ob’ektlarni  tadqiqot  uchun  yaroqli-yaroqli 

emasligini, namunalar soni va sifati nuqtai-nazaridan etarliligi yoxud qo 

‘shimcha  ma’lumotlar  va  namunalar  zarurligini  aniqlaydi.  Bosqichning 

muhim  vazifalaridan  biri  tadqiqot  uslubini  tanlash,  o  ‘tkaziladigan 

tekshiruvlarni 

belgilash, 

ularni 

oldinma-ketinligini 

aniqlash, 

eksperimentlarni  rejalashtirishdan  iboratdir.  Ma’lum  vaziyatlarda 

identifikastiyaviy  tekshiruv  shu  bosqichda  tugatiladi.  Masalan,  ekspert 

oldiga  qo  ‘yilgan  vazifa  uning  vakolatiga  kirmasa  yoki  namunalar 

etarlicha  taqdim  etilmasa,  ekspert  tekshiruvini  amalga  oshirish  iloji  yo 

‘qligi  to  ‘g  ‘risida  hujjat  tuzadi.  Ob’ektlarni  alohida-alohida  .ko  ‘zdan 

kechirish  maqsadi  ularning  ashyoviy  dalil  bo  ‘ladigan  alomatlarini, 

individuallik  xususiyatlarini  ifodalaydigan  belgilarini  aniqlash  va 

identifikastiya jarayonida ularni qo ‘llashdan iboratdir. 

2.  Tekshiriluvchi  va  namuna  nusxa  bo  ‘lgan  ob’ektlarni  alohida-

alohida  ko  ‘zdan  kechirish,  tahlil  qilish  bu  tekshiruv  bosqichining 

vazifasi  ashyoviy  dalil  bo  ‘lgan  va  ekspertizaga  yuborilgan  boshqa 

ob’ektlarni har birini alohida tahlil etib, ularni individuallik xususiyatini, 

ya’ni o ‘ziga xos bo ‘lgan sifat belgilarini aniqlashdan iboratdir. 

Tekshiriluvchi  ob’ekt  moddiy  buyum,  narsa  yoki  uning  biror 

qismidan  qolgan  izlari,  bo  ‘laklari,  nusxasi  va  boshqasi  bo  ‘lishi 

mumkin. 

Otish  quroli,  otish  natijasida  hosil  bo  ‘lgan  izlar,  otilgan  o  ‘q  va 

gilzalar,  portlatishdan  qolgan  iz  qoldiqlari,  jinoyat  quroli  sifatida 

ishlatilgan turli buyumlar va ulardan qoladigan izlar, insonning qo ‘li va 

yalang  oyoq  tavonning  teri  tuzilishi  xususiyatini  tashkil  qiladigan  izlar, 

dastxat, odamning tashqi qiyofa tuzilishini aks ettiruvchi foto, video va 

suratlar,  marhumning  suyak  qoldiqlari  (skeleti)  va  boshqalar 

kriminalistik ekspertiza tekshiradigan ob’ektlar doirasiga kiradi.  

Solishtirib tekshirishga olingan, tayyorlangan namuna - nusxalarni 

ham  ekspert  alohida  kuzatib  tahlil  qilib  yuqorida  ko  ‘rsatilgan 

masalalarni hal qiladi. Namuna nusxalarni tahlil qilishda ularni qaerdan, 

qachon va kimlardan olinganligi, qaysi guruhga mansubligi va indiviual 

belgilari, identifikastiya qilishga yaroqliligi aniqlanadi. 

Tekshiruvning  bu  bosqichida  namuna  va  nusxalarning  son-sifati, 

ekspertiza 

tayinlash 

haqidagi 

qaror, 

(ajrimda) 

ko 

‘rsatilgan 

ma’lumotlarga  mos  olinganligi  va  identifikastiya  o  ‘tkazishga  etarli  va 

yaroqli ekanligi aniqlanadi. 

---

 

325 

3.  Tekshiruvning  bu  bosqichida  ekspertiza  ob’ektlari  va  ularning 

sifat-belgilari  o  ‘zaro  solishtiriladi.  Ekspertiza  amaliyotida  qo 

‘llanadigan  umumiy  uslub  identifikastiya  nazariyasi  bo  ‘lib,  barcha 

ob’ektlar  ikki  guruhni  tashkil  qiladi.  Identivligi  (aynanligi) 

aniqlanadigan ob’ektlar – tekshiriluvchi, ya’ni ashyoviy dalillar bo ‘lib, 

ikkinchi  guruhni  solishtirib  tekshirishga  vosita  bo  ‘lgan  namuna  va 

nusxalardir.  

Solishtirib 

tekshirish 

bosqichida 

ekspert 

tekshiriluvchi 

ob’ektlarning  aynanligi  yoki  guruh  mansubligini  aniqlash  uchun 

ulardagi  sifat  alomatlarini  namunalardagi  sifat  belgilariga  solishtirib 

taqqoslaydi.  Har  bir  umumiy  belgidan  so  ‘ng  xususiy  belgilar  alohida-

alohida  taqqoslanadi,  birinchisidagi  individuallik  xususiyati  ikkinchi 

guruhdagi  ob’ektlarda  takrorlangan  holdagina  ularning  ushbu  belgi  bo 

‘yicha aynanligi belgilanadi.  

Solishtirib  tekshirish  jarayonida  o  ‘xshashlik  hollari  bilan  bir 

qatorda  ayrim  belgilar  bir-biridan  farq  qilishi  mumkin.  Bu  holat 

tekshiriluvchi (ashyoviy dalil) ob’ektning hosil bo ‘lish sharoitiga, unga 

daxldor  bo  ‘lmagan  yoki  manfaatdor  shaxslarning  harakati,  ixtiyori 

ta’sirida  paydo  bo  ‘lishi  mumkin.  Tekshiruv  jarayonida  ekspert  jinoyat 

ishining ekspertizaga aloqador bo ‘lgan ayrim holatlari bilan tanishishni 

talab  qilishi  mumkin.  Bu  masala  tekshiruvning  dastlabki  bosqichida  va 

zarur bo ‘lganda keyinroq ham amalga oshiriladi.  

Tekshiruvning barcha bosqichlari o ‘zaro chambarchas bog ‘liqdir, 

ular orasida qat’iy biror chegara o ‘tkazish mumkin emas, alohida tahlil 

qilishni,  solishtirish  chog  ‘ida  ham  davom  ettrish  mumkin.  Zarur  bo 

‘lgan  hollarda  tahliliy  bosqichga  qaytib  ayrim  ob’ektlarni  boshqatdan 

kuzatishga  to  ‘g  ‘ri  keladi,  bunday  tekshiruvda  boshqa  uslublar  qo 

‘llanib  qo  ‘shimcha  material  (namunalar)  talab  qilinadi.  Bu  masala 

ekspert  bilan  ekspertiza  tayinlagan  surishtiruvchi,  tergovchi,  sudya 

orasida amalga oshiriladigan muloqotda hal qilinadi. 

Solishtirib  tekshirish  jarayonida  ekspert  maxsus  uslubni  qo  ‘llash 

bilan  birga  kriminalistik  texnika  vositalaridan  ham  keng  foydalanadi, 

ayniqsa  mikro va  makro suratga tushirish, turli tajriba-eksperimentlar o 

‘tkazish kabi usullarni qo ‘llaydi.  

4.  Tekshiruv  natijalarini  baholash  va  yakun  yasash  bosqichida 

identifikastiya jarayonining natijalari  ma’lum bo ‘lib, ular tegishli talab 

va  qoidalar  asosida  baholanib  ekspertning  xulosalari  shakllanadi. 

Taqqoslanib  tekshirilgan  ob’ektlarning  bir  guruhga  kirishi  va  aynanligi 

tasdiqlanadi yoki aynanligi inkor qilinib har qaysi tekshirilgan ashyoviy 

---

 

326 

dalil  va  u  bilan  taqqoslangan  namuna  boshqa  turga  tegishli  ekanligi 

aniqlanadi. 

Tekshirilayotgan  holat,  ya’ni  ob’ektning  aynanligini  isboti  yoki 

inkor  qilinishi,  alohida  belgi  sifatlarning  o  ‘xshashligi  yoki  farq  qilishi 

asosida  bo  ‘lmasdan,  belgilarning  barcha  yig  ‘indisi  asosida 

shakllanmog ‘i lozim. Shundagina xulosa ilmiy asoslangan, ob’ektiv bo 

‘ladi va jinoyat ishi yuzasidan dalil manbai bo ‘lib xizmat qiladi. 

 Ekspertning  tadqiqoti,  tekshiruv  jarayoni  va  natijalari  maxsus 

prostessual  hujjat  bo  ‘lgan  ekspert  xulosasida  bayon  etiladi.  Ekspert 

xuloasi  prostessual  qonuni  asosida  rasmiylashtiriladi  (JPK  184-

moddasi), xulosa bergan ekspert uning uchun shaxsan javobgardir. 

Ekspert  xulosasi  boshqa  prostessual  hujjatlar  kabi  kirish,  bayonot 

va  yakunlovchi  qismlardan  iboratdir.  Ekspertiza  xulosasining  kirish 

qismida tayinlashga asos bo ‘lgan holatlar, kim tomonidan tayinlangan, 

qanday  ob’ektlar  taqdim  etilgan,  hal  qilinishi  lozim  bo  ‘lgan  masalalar 

va boshqa ma’lumotlar ifoda etiladi.  

Xulosaning  bayonot  qismi  ekspert  faoliyatini  ifoda  etuvchi  asosiy 

qism  bo  ‘lganligi  uchun  “tadqiqot”  bosqichi  deb  nomlanib,  uning 

mohiyati to ‘laroq bayon etiladi. 

Xulosaning  bu  qismida  ekspert  o  ‘tkazgan  barcha  tekshiruvlari: 

ob’ektlarni  alohida  kuzatuvi,  sifat  belgilarining  individuallik, 

mustahkamlik  darajalari,  taqqoslab  solishtirish  natijalari,  xulosa 

shakllanishi  qanday  omillarga  asoslanganligi,  qo  ‘llanilgan  maxsus 

kriminalistik texnika vositalari, turli uslublar, o ‘tkazilgan eksperimental 

tekshiruv  tajribalari  va  boshqa  o  ‘tkazilgan  choralar  tegishli  galma-

gallikda ifoda ettiriladi va ulardan kelib chiqqan xulosa ko ‘rsatiladi. 

Ekspert  tekshiruvining  yakunlovchi  qismi  uning  xulosalaridir.  Bu 

qismda ekspertizaga qo ‘yilgan savollarga aniq, ravon va qisqa shaklda 

javoblar o ‘z ifodasini topadi. Xulosalar ekspert tekshiruviga qo ‘yilgan 

masalalarga nisbatan tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi shaklda beriladi.  

Ekspert  amaliyotida  ba’zi  hollarda  qat’iyan  xulosa  berish  iloji  bo 

‘lmaydi,  taxminiy  xulosa  beriladi.  Bunday  xulosaning  sababi  to  ‘la  va 

asoslangan  tarzda  ekspert  hujjatining  tadqiqot  qismida  ifodalangan  bo 

‘lishi kerak. 

Ayrim hollarda ekspert xulosa berishning iloji yo ‘qligi to‘g‘risida 

hujjat tuzadi (JPKning 185-moddasi). Bunday hujjatda ekspert oldiga qo 

‘yilgan  savollar  uning  vakolati  doirasiga  kirmasligi,  savollar  huquqiy 

ma’noga  ega  bo‘lganligi,  tekshiriladigan  ob’ekt  tadqiqot  o‘tkazishga 

---

 

327 

yaroqsizligi va boshqa sabablarga ko ‘ra  masalani echilishining iloji yo 

‘qligi haqidagi ma’lumotlar ko ‘rsatiladi.  

Ekspert  xulosasi  prostessual  hujjat  bo  ‘lib,  jinoyat  ishi  yuzasidan 

dalil  manbai  sifatida  xizmat  qiladi  va  ishdagi  boshqa  dalillar  bilan  bir 

qatorda qonunda belgilangan umumiy prinstiplar asosida baholanadi.