Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

Nizoli vaziyatda 
so‘roq qilinuvchiga bor gapini aytishi uchun 
imkon berish va ayni vaqtda u bilan psixologik aloqa o‘rnatishga harakat 
qilish, uning shaxsiy xususiyatlarini o‘rganish, tergovni qiziqtirayotgan 
barcha holatlar bo‘yicha mumkin qadar to‘liq ko‘rsatuvlar olish lozim. 
Bunday vaziyat gumon qilinuvchini birinchi marta so‘roq qilishga xos 
bo‘lib, bunda u sodir etilgan jinoyatga o‘zining daxldorligini odatda rad 
etadi. Tergovchi esa bu davrda gumon qilinuvchining aybdorligini uzil-
kesil tasdiqlaydigan dalillar yig‘indisiga odatda ega bo‘lmaydi. Gumon 
qilinuvchi aynan o‘sha jinoyat sodir etgan odam ekanligiga uning 
ishonchi komil bo‘lmaydi. SHu sababli birinchi so‘roq shu jumladan 
razvedka xususiyatiga ega bo‘ladi, gumon qilinuvchining shaxsiy 
xususiyatlarini, uning nuqtai nazari va dalillarini aniqlashga, u 
tergovchiga xabar qilmoqchi bo‘lgan ma’lumotlarni olishga qaratiladi. 
E’tibor qiling! 
So‘roq qilinuvchi bergan ma’lumotlarning 
ishonchliligini tekshirish jarayonida: 1) u tergovga ma’lum 
bo‘lmagan, lekin tergov qilinayotgan jinoyatni amalda sodir etgan 
shaxs bilishi kerak bo‘lgan faktlar va tafsilotlarni xabar qilganini; 2) 
so‘roqda xabar qilingan faktlar tergovchi qo‘lga kiritgan boshqa 
dalillar bilan tasdiqlanishi yoki tasdiqlanmasligini aniqlash zarur. O’z-
o‘ziga tuhmat qilishni fosh etishda ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan 
joyda tekshirish, olingan ko‘rsatuvlarni boshqa dalillar bilan 
sinchiklab solishtirish katta rol o‘ynashi mumkin.

---

278 
Gumon qilinuvchiga qarama-qarshi ruhiy kechinmalar xos 
ekanligini hisobga olish lozim. Bir tomondan, u tergov o‘zining 
aybdorligini tasdiqlovchi dalillarga ega emasligini o‘ylab, qilmish uchun 
jinoiy javobgarlikdan qutulib qolishga umid qiladi, boshqa tomondan 
esa – ushlanganlik va qo‘qqisdan so‘roqqa chaqirilganlik uning jinoyat 
fosh etilmay qolishiga bo‘lgan umidlarini chippakka chiqaradi, qilmish 
uchun javobgarlik va jazoning muqarrar ekanligi haqidagi o‘ylarini 
junbushga keltiradi. Bu ruhiy kechinmalar gumon qilinuvchi yuzaga 
kelgan vaziyatga to‘g‘ri baho berishini qiyinlashtiradi, u noto‘g‘ri 
qarorlar qabul qilishiga olib keladi va tergovchi bundan foydalanishi 
lozim.
Gumon qilinuvchini so‘roq qilish taktikasi ehtiyotkorlikka 
asoslanishi lozim, chunki mazkur sub’ektga nisbatan gumon favqulodda 
vaziyat, tuhmat, yanglishish yoki xato qilish natijasida yuzaga kelgan 
bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Ushlanganlik va qamoqqa olinganlikning 
o‘ziyoq irodasi bo‘sh, ta’sirchan odamni, hatto u qilmishda aybdor 
bo‘lmasa ham, o‘z-o‘ziga tuhmat qilishga olib kelishi mumkin. SHu 
sababli so‘roq qilinuvchining tergov qilinayotgan jinoyatga daxldorligini 
sinchiklab tekshirish, undan faqat jinoyatni shaxsan sodir etgan 
odamgina biladigan ma’lumotlarni olish juda muhimdir.
So‘roq qilinuvchining tergov qilinayotgan qilmishga daxldorligidan 
u ma’lum faktlarni (masalan, jabrlanuvchi bilan tanishligini) 
yashirayotgani, shuningdek u sodir etilgan jinoyat holatlaridan xabardor 
ekanligiga ishora qiluvchi (masalan, jabrlanuvchining alohida belgilari 
to‘g‘risidagi) ma’lumotlarni beixtiyor xabar qilgani dalolat berishi 
mumkin. 
Gumon qilinuvchilarni so‘roq qilish jarayonida ular ba’zan alibiga 
havola qiladilar. Bunday alibi tekshirilishi lozim. Atroflicha so‘roq 
qilish gumon qilinuvchi u tergov qilinayotgan jinoyatni sodir etgan 
bo‘lishi mumkin emasligini bildirayotib ko‘rsatgan vaqtda muayyan 
joyda bo‘lishga yo‘ldosh holatlar va tafsilotlarni bilmasligini namoyish 
etishi mumkin. Masalan, ko‘rsatilgan vaqtda mazkur kinoxonada boshqa 
film namoyish etilgani, diskotekada go‘yoki u erda bo‘lgan so‘roq 
qilinuvchi bilmaydigan favqulodda hodisa sodir bo‘lgani aniqlanadi. 
So‘roq qilish jarayonida gumon qilinuvchining jinoyat sodir 
etilgandan keyingi harakatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlardan ham 
foydalanish zarur. Masalan, ayrim jinoyatchilar o‘zlari ushlangunga 
qadar tergov jarayoni va uning natijalariga qiziqish bildiradilar, hodisa 
sodir bo‘lgan joyda nima topilganini surishtiradilar, jabrlanuvchi 

---

279 
sog‘lig‘ining holatini aniqlashga harakat qiladilar va h.k. Boshqa 
hollarda 
mazkur 
sub’ektning yuz bergan voqeaga nisbatan 
namoyishkorona befarqligi atrofdagilar ko‘ziga yaqqol tashlanadi yoki u 
aybsiz jazoga tortilishi mumkinligi haqida gapirib tahlikaga tushadi. 
So‘roq qilish jarayonida dalillarni ko‘rsatish va gumon qilinuvchini 
uning sodir etilgan jinoyat xususidagi ruhiy iztiroblarini kuchaytiradigan 
usullarni qo‘llashdan uyg‘unlikda foydalanish maqsadga muvofiq. 
Qilmish va uning og‘ir oqibatlari ta’sirida gumon qilinuvchining vijdon 
azobini kuchaytirish, javobgarlikni engillashtiradigan holatlarni unga 
tushuntirish orqali so‘roq qilinuvchi o‘z pozitsiyasini o‘zgartirishiga 
erishish mumkin. 
Ayblanuvchini so‘roq qilish tergovchi ayblov e’lon qilish va so‘roq 
qilinuvchi jinoyatni sodir etishda aybdorligini fosh qilish uchun etarli 
dalillarga ega bo‘lganda o‘tkaziladi. To‘plangan dalillar tizimida 
bo‘shliqlar va ziddiyatlar mavjud bo‘lgan holda tergovchining ahvoli 
og‘irlashadi. Bu holda so‘roqni avval dalillarni ko‘rsatmasdan o‘tkazish, 
mazmuni sodir etilgan jinoyat holatlari va tafsilotlarini tergovchi 
bilishidan dalolat beruvchi savollarni qo‘yish taktik jihatdan to‘g‘ri 
bo‘ladi. Bunday xabardorlik hodisa sodir bo‘lgan joydagi sharoit tahlili, 
shohidlar, jabrlanuvchilar, guvohlarning ko‘rsatuvlariga, shuningdek 
ayblanuvchining jinoyat sodir etilishidan oldingi va keyingi xulq-atvori 
xususiyatlarini tavsiflovchi ma’lumotlarga asoslanadi. 
So‘roq qilish jarayonida ayrim dalillarning ta’sirlantiradigan 
kuchidan foydalanish ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunda ular 
shunday ko‘rsatilishi lozimki, so‘roq qilinuvchida tergovchi uning 
barcha xatti-harakatlaridan xabardor ekanligiga, aybi uzil-kesil fosh 
qilinishi muqarrar ekanligiga ishonch paydo bo‘lishi lozim. 
Jinoyatchilarga ko‘pincha aybini qisman bo‘yniga olish yoki 
mutlaqo iqror bo‘lmasdan jinoiy javobgarlikdan qutilishga harakat qilish 
xosdir. Tergovchining vazifasi har bir ayblanuvchining ruhiy 
xususiyatiga mos holda taktik usullarni qo‘llab, to‘g‘ri va to‘la ko‘rsatuv 
olishdir. 
Ayblanuvchini so‘roq qilishdan avval jinoyat ishini yana bir bor 
ko‘rib chiqib, kerakli joylaridan - hujjatlaridan alohida yozma izohlar 
olish lozim chunki, so‘roq vaqtida ular zarur bo‘lib qolishi mumkin. 
Ayblanuvchiga qo‘yiladigan savollarni tuzishda esa ayblanuvchining 
javobini va uning turli xillarini taxminan bo‘lsa ham nazarda tutgan 
holda tayyorgarlik ko‘riladi. 

---

280 
 
Tergovchi so‘roq o‘tkazish vaqtida yuqorida ko‘rsatilgan to‘rt 
holatning qaysi biri bilan to‘qnash kelganini bila olmaydi. SHuning 
uchun ayblanuvchilarni so‘roq qilish paytida ikki muhim qoidani 
nazarda tutishi lozim: birinchidan, ayblanuvchining aybiga iqror bo‘lish 
yoki bo‘lmaslikdan qat’i nazar, uning ko‘rsatuvini tekshirish zarur va 
ikkinchidan, tergovda aybini bo‘yniga olmagan ayblanuvchilarning 
ko‘rsatuvi ”albatta yolg‘on bo‘ladi” degan xulosa hosil bo‘lmasligi 
lozim. 
So‘roq o‘tkazish ayblanuvchiga ayb e’lon qilish to‘g‘risidagi qaror 
bilan tanishgandan so‘ng o‘tkaziladi. Jinoyat ishining xususiyatiga va 
alomatlariga qarab aybini e’lon qilish to‘g‘risidagi qarorida ayblash 
uchun umumiy yuridik asoslarni keltirish kifoyadir, ba’zida esa dalil 
manbaini ham ko‘rsatish mumkin, lekin, ayrim faktlarni, ashyoviy-
dalillarni ma’lum qilishga shoshilmaslik kerak, chunki ular so‘roqning 
keyingi bosqichlarida zarur bo‘lib qoladi.
So‘roq yaxshi natijalar berishi, uni muvaffaqiyatli o‘tishi uchun 
tayyorgarlik ko‘rish vaqtida tergovchi ayblanuvchining shaxsini 
o‘rganishi va aniqlashi lozim. 
Ayblanuvchining shaxsini belgilovchi xususiyatlar: uning xizmat 
sohasi, turmushi, atrofidagi tanish-bilishlari bilan aloqasi va boshqa 
tergovga kerak bo‘lgan ma’lumotlardir. Ularni tezkor harakatlar va 
guvohlarni so‘roq qilish yo‘li bilan aniqlash mumkin. Bu ma’lumotlar 
so‘roq vaqtida ayblanuvchining yolg‘on ko‘rsatuvini ochib tashlashga 
yordam beradi. So‘roq takroriy o‘tkazilganda ham tayyorgarlik 
ko‘rishga to‘g‘ri keladi chunki, birinchi so‘roqdan olingan ko‘rsatuvni