Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

umumiy vazifasi
 
– so‘roq qilinayotgan shaxslarning har 
biridan tergov qilinayotgan jinoyat holatlari va uni sodir etishda 
aybdor shaxslar to‘g‘risida unga ma’lum bo‘lgan barcha haqqoniy 
ma’lumotlarni olish.

---

258 
bilan tartibga solingan tergov harakati bo‘lib, jinoyat ishini to‘g‘ri hal 
qilish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarni aniqlash maqsadida 
tergovchi bilan ayblanuvchining o‘zaro suhbatini qamrab oladi. 
Tergovchi ayblanuvchini faqat e'lon qilingan ayb yuzasidan so‘roq 
qilishi lozim. Bu avvalambor, jinoiy ta'qibning doirasi va chegarasiga 
borib taqaladi. Boshqacha aytganda, jinoyat ishiga ayblanuvchi 
tariqasida jalb qilingan shaxsni so‘roq qilishda qo‘zg‘atilgan jinoyat 
ishiga daxli bo‘lmagan, e'lon qilingan ayblovga aloqador bo‘lmagan 
boshqa holatlar haqida so‘ralishi to‘g‘ri emas. Shunday bo‘lsada, 
basharti tergov o‘tkazish chog‘ida dastlabki ayblovni qayta ko‘rib 
chiqishni taqozo etadigan yangi dalillar to‘plangan bo‘lsa yoki dastlabki 
ayblovning noaniqligi yoxud yuridik tavsifi noto‘g‘riligi ma'lum bo‘lib 
qolsa, dastlabki ayblov o‘zgartirilishi, qisman tugatilishi yoki 
to‘ldirilishi lozim. Bu haqda tergovchi qaror chiqaradi va unda 
ayblovning yangi mazmunini bayon qiladi (JPK 362-moddasi birinchi 
qismi). 
Yolg‘on ko‘rsatuv berish belgilari aniqlangan taqdirda, so‘roqni 
amalga oshirayotgan mas'ul mansabdor shaxs so‘roq vaqtida so‘roq 
qilinayotgan shaxsning xulq-atvorini atroflicha kuzatishi maqsadga 
muvofiq. Kishining har qanday, shu jumladan, huquqqa xilof faoliyati 
ham ruhiy bosim ostida amalga oshiriladi. Shuning uchun so‘roq 
qilinayotgan shaxsga savollar bera turib, davlat ayblovchisi uning xulq-
atvorini, nutqini, qo‘yilgan savollarga ta'sirini kuzatib borishi lozim. 
Demak, prokurorlarni sudda kuzatuv usulidan foydalanish hamda 
ishontirish xususiyatini shakllantirishga o‘rgatish katta samara beradi.
Bir qator adabiyotlarda ham shaxsni gumon qilinuvchi sifatida 
e'tirof etishning qonunchilikdagi asoslarining yo‘qligi amaliyot 
xodimlarida noaniqliklarni vujudga keltirishi hamda ular tomonidan 
qonun buzilishiga yo‘l qo‘yilishiga sabab bo‘lishi ta'kidlangan. 
Aytish joizki, mazkur muammo O‘zbekiston Respublikasi jinoyat-
protsessual qonunchiligi uchun ham xos bo‘lib, gumon qilish 
institutining yetarlicha huquqiy tartibga solinmaganligi bois, qonun 
buzilishi holatlari amalda keng uchrab turadi. Xususan, sud-tergov 
amaliyotida amalda gumon qilinayotgan shaxsni guvoh sifatida so‘roq 
qilish hollari keng uchraydi. Ushbu salbiy holatning oldini olish 
maqsadida 2008 yil 31 dekabrda JPKga guvohning advokati instituti 
joriy etildi.
O.D.Jukning yozishicha esa, amaliyotda tergovchi shaxsga guvoh 
yoki gumon qilinuvchi sifatida so‘roq qilishni taklif qiladi. Albatta, 

---

259 
inson o‘ziga ma'qul huquqiy maqom sifatida guvoh maqomini tanlaydi, 
undan keyin tergovchi butun so‘roq jarayoni shaxsga biror-bir 
protsessual kafolatlar taqdim etmagan holda uni jinoyat sodir etishdagi 
ishtirokini fosh etishga harakat qiladi, - deb ta'kidlangan.
Fikrimizcha, bunday amaliyot inson huquqlarining buzilishi bo‘lib, 
bu borada I.A.Panteleyev, A.A.Davletov va V.G.Voytlar shaxsni guvoh 
sifatida so‘roq qilishning protsessual chegaralarini quyidagicha 
belgilashni taklif qiladi: “basharti so‘roq qilish predmeti guvohning 
jinoyatga daxldorligiga oid holatlarni qamrab olmasa, ya'ni tergovchi 
so‘roq qilinayotgan shaxsga nisbatan o‘z gumonini bildirmasa, shaxsni 
guvoh sifatida so‘roq qilish bo‘yicha hech qanday to‘siq bo‘lmaydi. 
Agarda, tergovchi u yoki bu shaklda shaxsga nisbatan gumon e'lon qilsa 
(bu so‘roq qilinayotgan shaxs oldiga uning jinoyat bilan bog‘liq o‘z 
xatti-harakatlari to‘g‘risida masalani qo‘yishida ifodalanadi), ushbu 
shaxs guvoh bo‘la olmaydi. U o‘zining real holatiga mos gumon 
qilinuvchi maqomiga ega bo‘lishi hamda unga nisbatan mavjud gumon 
rasman e'lon qilinganidan so‘ng, jinoyat protsessining ushbu 
ishtirokchisi sifatida so‘roq qilinishi lozim. 
Bunday yondashuv qonuniylik, odillik, insonparvarlik kabi 
umumhuquqiy prinsiplar mohiyatiga zid bo‘lib, unga qo‘shilib 
bo‘lmaydi, chunki mazkur holatda amalda gumon qilinuvchi guvohga 
aylantiriladi hamda ko‘rsatuv berishga majbur qilinadi, zero, guvoh 
sifatida so‘roq qilinuvchi ayblanuvchiga tegishli bo‘lgan protsessual 
huquqlardan foydalanmaydi, chunki ushbu holat bilan ayblanuvchi 
amalda o‘ziga tegishli bo‘lgan protsessual huquqlardan mahrum etiladi.
Ayblanuvchining o‘z aybini tan olishi masalasi unga ayb e'lon 
qilingandan so‘ng birinchi so‘roq vaqtida yoxud shaxsning o‘z aybiga 
iqrorligi to‘g‘risidagi ariza bilan murojaat etishi zahotiyoq yuzaga 
keladi. Ushbu bosqichda ayblanuvchining o‘z aybini tan olishi 
tergovchini uning haqqoniyligini tekshirish majburiyatidan ozod 
qilmaydi. Chunki aybga yolg‘on iqrorlikning kech aniqlanishi haqiqiy 
jinoyatchilarning yashirinishi uchun sharoit yaratib, haqiqatni aniqlashga 
to‘sqinlik qilishi mumkin. 
So‘roq qilish o‘zaro muloqot shakli sifatida hamkorlik yoki 
qarama-qarshilik va psixologik kurash yo‘sinida o‘tishi mumkin. Ba’zan 
so‘roqda boshqa shaxslar (tarjimon, pedagog, mutaxassis va sh.k.) ham 
ishtirok etishlari mumkin. Bunda axborot ayirboshlash, o‘zaro ta’sir 
ko‘rsatish, bir-biriga baho berish, nuqtai nazarlarni shakllantirish sodir 

---

260 
bo‘ladi. Bu erda so‘roqni o‘tkazayotgan shaxs etakchi rol o‘ynashi 
lozim.
Tergovchi JPK normalari va kriminalistika tavsiyalariga amal 
qilgan holda, so‘roqni o‘tkazish tartibini belgilaydi, boshqa shaxslarning 
harakatlarini, ularning ishtiroki darajasini boshqaradi, ayni vaqtda so‘roq 
qilinuvchidan tergov qilinayotgan jinoyat to‘g‘risida ma’lumotlar olishni 
ta’minlaydi. So‘roq qilinuvchidan mumkin qadar to‘liq va haqqoniy 
ko‘rsatuvlar olishga intilib, tergovchi taktik mulohazalarga ko‘ra yuz 
bergan voqea tafsilotlaridan xabardorligini ma’lum vaqtgacha oshkor 
qilmaydi, o‘zi so‘roqning mazkur bosqichida foydalanish maqsadga 
muvofiq, deb hisoblagan ma’lumotlarnigina xabar qiladi. 
Olinayotgan ma’lumotlarning to‘liqligi va ishonchliligini ta’minlash 
– og‘ir vazifa, zero so‘roq qilinuvchi, hatto u butun haqiqatni bayon 
etishni istayotgan bo‘lsa ham, o‘z istagini amalga oshirishga, muhim 
holatlarni to‘liq eslashga doim ham qodir bo‘lavermaydi. Bundan 
tashqari, 
u 
tergovchini 
aynan 
qaysi 
faktlar 
va 
tafsilotlar 
qiziqtirayotganini doim ham tushunavermaydi. 
So‘roq qilinuvchi tergov qilinayotgan jinoyat voqeasi amalda 
qanday rivojlangani xususida vijdonan yanglishishi ham mumkin. 
So‘roq qilinuvchi yolg‘on ko‘rsatuvlar bergan, ayrim muhim holatlarni 
yashirgan, ko‘rsatuvlar berishdan bosh tortgan, voqeaning asl 
manzarasini aniqlashda tergovchiga halaqit berishga uringan hollarda 
vaziyat yanada murakkablashadi.
Yuzlashtirishni o‘tkazayotganda so‘roq qilish ushbu tergov 
harakatining alohida turi hisoblanadi. Olinayotgan ma’lumotlarning 
ishonchliligiga ko‘ra haqqoniy ko‘rsatuvlar beruvchi shaxsni so‘roq 
qilish va yolg‘on ko‘rsatuvlar berayotgani ayon bo‘lgan odamni so‘roq