Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

“K-18” selikon pastasi
keng qo‘llanilmoqda. Uning yordamida 
har qanday noqulay sharoitda ham izdan yaxshi nusxa olsa bo‘ladi. 
“K-18” pastasi izga quyiladi va qotgandan keyin izdan olinadi. 
Agar vertikal holatda turgan (eshik, devor va h.k.) ob’ektlardan nusxa 
olish lozim bo‘lib qolsa, pasta quyuqroq ravishda tayyorlanishi lozim, 
chunki u tik turgan ob’ektdagi izga yopishtiriladi. 
“K” pastasi izlarni qayd etishda qo‘llaniladigan eng qulay vosita 
hisoblansa-da, ba’zi kamchiliklardan ham xoli emas. Uning yordamida 
past haroratli ob-havo sharoitida izlardan nusxa olib bo‘lmaydi, chunki 
bunday sharoitda u tez qotmaydi. SHu sababli qorda qolgan izlardan 
uning yordamida nusxa olib bo‘lmaydi. Kriminalistik texnikada past 
temperatura sharoitida ham nusxa olish uchun mo‘ljallangan vosita 
mavjud. Bu texnikaviy maqsadlarda ishlatiladigan 
selikon katalizator 
(SKTN)
vositasidir. SKTN ham “K” pastasidek katalizator bilan 
aralashtirilib zarur qorishma tayyorlanadi. Agar qorda qolgan izdan 
nusxa olish zarur bo‘lsa, quyuqroq holdagi qorishma tayyorlanadi, agar 
qumda qolgan izdan nusxa olish zarur bo‘lsa suyuqroq qorishma 
tayyorlanadi va izga qo‘yiladi. 
Quruq sementda, unda, tuproqda qolgan izlardan nusxalar olishda 
bir oz qiyinchilik tug‘iladi. Bunday iz bo‘lgan ob’ekt bilan birga olish 
qiyin, undan nusxa ham olib bo‘lmaydi. Bunday sharoitlarda 
perxlorvinil smolasi (elimi)
dan foydalanish tavsiya etilgan. Perxlorvinil 
smolasi oq rangli poroshok bo‘lib, u atsetonda suyultirilib pulvirizator 
yordamida izga sepiladi, u qotgandan keyin ko‘chirilib olinadi. 
Hodisa joyini ko‘zdan kechirishda transport vositalaridan 
qoladigan izlarni diqqat bilan ko‘zdan kechirish lozim. Hatto juda 
mayda ashyoviy dalillar ham nazardan chetda qolmasligi kerak. 
Jumladan, hodisa joyidan topilgan avtomobildan tushib qolgan bir 
tomchi moy emisson spektral analiz usulida olib borilgan tekshiruv 
natijasi, ushbu moynnig transport vositasining qaysi qismiga tegishli 
ekanligini va hatto transport vositasining shu moy bilan taxminan necha 
kilometr yurganligini ham aniqlashga imkon beradi. 
YUqorida qayd etilgan tavsiyalar shuni ko‘rsatadiki, hodisa 
joyidan izlarni qidirib topish va olish uchun hozirgi vaqtda etarli 
darajada ilmiy-texnikaviy vosita va metodlar mavjud bo‘lib, ulardan 
samarali 
ravishda 
foydalanilmoqda. 
Tabiiyki, 
kriminalistika 
texnikasining tez rivojlanib borishi, kelajakda hodisa joyini ko‘zdan 
kechirishda qo‘llanilayotgan ilmiy-texnikaviy vositalardan faqat 
ekspertiza tekshiruvini o‘tkazishda foydalaniladi. Bu texnikaviy 

---

204 
vositalar bevosita hodisa joyida ko‘zdan kechirishni o‘tkazish jarayonida 
tezkor maqsadlarda tekshirish o‘tkazish imkoniyatini bermaydi. SHu 
boisdan ham yangi ilmiy-texnikaviy vositalardan hodisa joyini ko‘zdan 
kechirishni 
o‘tkazishda foydalanishni har qanday tergovchilar 
tomonidan o‘tkaziladigan oddiy tekshirishlar, o‘lchashlar bilan 
birgalikda amalga oshirilishini inobatga olinishi taqozo etiladi. Izlarni 
qayd etishda foydalaniladigan yangi texnikaviy vositalar hodisa joyini 
ko‘zdan kechirishda tergovchi tomonidan bajariladigan vazifalarni 
amalga oshirishga to‘sqinlik qilmasligi kerak. 
Ba’zi vaqtlarda hodisa joyini ko‘zdan kechirishda qotillik 
jinoyatining sodir etilganligini ko‘rsatuvchi belgilar, turli predmetlar 
topilishi mumkin (masalan, qonli bolta, qon izi bor kiyim va h.k.). 
Tergovchining asosiy vazifasi texnikaviy vositalar yordamida murdani 
qidirib topishdan iborat. 
Hodisa joyidan murdaning topilishi ayrim xususiyatlarga ega. 
Bunday xususiyatlarga ko‘zdan kechirish ob’ektlarini aniqlash kiradi. 
Voqea joyidan murdaning topilishida ko‘zdan kechirish ob’ektlari bo‘lib 
quyidagilar hisoblanadi: murda, uning holati va kiyimi; murdaning 
yotgan joyi; murda bilan bog‘liq bo‘lgan iz va ashyoviy dalillar; jinoyat 
qurollari. 
Murdaning tashqi qiyofasini ko‘zdan kechirish mutaxassis 
ishtirokida amalga oshiriladi. Murdani ko‘zdan kechirishni kechiktirish 
mumkin emas, chunki murdaning o‘zida ham, voqea joyida, izlarda ham 
o‘zgarish sodir bo‘lishi mumkin.
Voqea joyini qo‘riqlash chorasi ko‘rilishi lozim, aks holda ishdan 
manfaatdor bo‘lgan ayrim shaxslar tergovchi voqea joyiga etib 
kelgunigacha murdani boshqa joyga ko‘chirishi, kiyimlarini to‘g‘rilab 
qo‘yishi mumkin. 
Murdani hodisa joyida ko‘zdan kechirishning to‘liq va har 
taraflama bo‘lishini ta’minlash maqsadida amaliyotda ishlab chiqilgan 
ko‘zdan kechirish bosqichlarining ketma-ketlik prinsipiga rioya etilishi 
kerak. 
1) Ko‘zdan kechirishni murdani yotgan joyini aniqlashdan 
boshlash lozim. Murdani yotgan joyi, uning atrofida mavjud bo‘lgan 
predmetlarga nisbatan qayd etiladi. YA’ni u xonada yotgan joyini 
devordan, deraza va eshikdan qancha masofada ekanligini o‘lchash bilan 
aniqlanadi va qayd etiladi. Agar murda ochiq joyda yotgan bo‘lsa, uning 
yotgan joyi yaqinroq bo‘lgan ob’ektlarga (ko‘prik, daraxt, devor va h.k.) 
nisbatan o‘lchash yo‘li bilan aniqlanadi. 

---

205 
2) Murdani ko‘zdan kechirishning keyingi bosqichi murdaning 
holatini o‘rganish hisoblanadi. Murdaning yotgan holati jinoyatni 
tergashda muhim ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Murdaning holati 
deganda, uning yotganligi, osig‘liq turganligi, o‘tirganligi hamda ayrim 
qismlarining holati, ya’ni oyoq qo‘llari, kallasi va tanasining qanday 
holatda ekanligi tushuniladi. 
3) Murdani ko‘zdan kechirishda muhim bosqichlardan biri uning 
kiyimini ko‘zdan kechirish va qayd etish hisoblanadi. Murdani ko‘zdan 
kechirish o‘tkazilgandan keyin u sud-tibbiy ekspertizasini o‘tkazish 
uchun yuboriladi. Ekspertiza o‘tkazilgandan keyin kiyimlar tergovchiga 
qaytariladi. Lekin murdaning kiyimlari voqea joyining o‘zidayoq 
batafsil ko‘zdan kechiriladi. Kiyimlar ko‘zdan kechirilayotganda 
kiyimning barcha predmetlari (tugma, cho‘ntaklar va hk.) hatto ichki 
kiyimlari ham diqqat bilan ko‘zdan kechirilishi lozim. Kiyimlar ko‘zdan 
kechirilayotganda jinoyatning sodir etilishi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha 
o‘zgarishlari (qon, sperma izlari, turli dog‘lar) bayonnomada to‘liq qayd 
etilishi shart. Agar murdadagi kiyimning ayrim qismlari yulib olingan 
bo‘lsa, jumladan, pidjagining bir qo‘li yo‘q bo‘lsa, tugmalaridan 
ayrimlari bo‘lmasa, bu holat bayonnomada qayd etilishi kerak, chunki 
ular keyinchalik gumon qilinuvchidan topilib qolishi ham mumkin. 
4) Murdani tashqi ko‘zdan kechirish, uning umumiy belgilaridan 
(jinsi, yoshi, bo‘yi, gavda tuzilishi) tashqari jinoiy hodisa bilan bog‘liq 
bo‘lgan maxsus belgilarni (badanidagi ko‘kargan, kesilgan, singan 
jarohat belgilari, buzishdan qolgan jarohatlari va boshqa alomatlarni) 
ham o‘z ichiga oladi. 
YUqorida qayd etilganidek, murda uning holati va kiyimini 
ko‘zdan kechirilgandan keyin murda yotgan joy ko‘zdan kechiriladi. 
Murda yotgan joyning umumiy holati, voqea joyining to‘liq tavsifi 
(aholi punkti, dam olish bog‘ining aniq qismi, ko‘lning aniq qirg‘og‘i va 
h.k.) bilan birga murda yotgan joyning to‘liq tasviri (yo‘lning ayrim 
qismi, chuqurlik joy, temir yo‘lning aniq qismi va h.k) ham 
bayonnomada batafsil yoritilishi lozim. Bu holatlarning aniq ifoda 
etilishi jinoyatni o‘z vaqtida ochishga katta yordam beradi. 
Hodisa joyini ko‘zdan kechirishning umumiy masalalaridan yana 
biri, qanday iz va ashyoviy dalillarni jinoyatchi hodisa joyida qoldiradi 
va qanday iz, predmetlar, mikrozarrachalarni o‘zi bilan olib ketishi 
mumkin kabi masalalar jinoyatning sodir etilish xusususiyatlarini 
hisobga olgan holda murdani ko‘zdan kechirishda hal etilishi mumkin. 
Agar jabrlanuvchi sovuq qurol bilan etkazilgan jarohat natijasida o‘lgan 

---

206 
bo‘lsa, jinoyatchining kiyimida, poyabzalida qon izlari qolishi mumkin. 
Agar qotillik jinoyatini sodir etish uchun jinoyatchi devorni yoki eshik 
va derazani buzib kirgan bo‘lsa, jinoyatchining kiyimida tuproq yoki 
oyna siniqlari qolishi mumkin. 
Hodisa joyida bo‘lishi mumkin bo‘lgan ko‘pchilik izlar va 
ashyoviy dalillarni jinoyatchining o‘zida topish, aksincha undan hodisa 
joyida ham iz va ashyoviy dalillar qolishi mumkin. Masalan, oyoq, qo‘l 
izlari, jinoyatni sodir etishda foydalanilgan qurollarni, shaxsiy 
buyumlarni (dastro‘mol, papiros qoldig‘i, taroq, gugurt siniqlari va h.k) 
qoldirib ketishi mumkin. 
Murdani ko‘zdan kechirishda hodisa joyi holatini diqqat bilan 
o‘rganish lozim bo‘ladi. Voqea joyi holati deganda u erda aniqlangan 
barcha holatlar yig‘indisi tushuniladi. Barcha faktlarni umumlashtirgan 
holda ko‘rib chiqish tergovchiga ish bo‘yicha yangi faktlarni aniqlashga 
yordam beradi. Bu vaziyat va holatlar tergovchining professional 
mahoratini namoyish etishida ma’lum bo‘ladi. 
O‘qotar qurollarni qo‘llash tufayli qotillik jinoyati sodir etilganlik 
belgilari aniqlangan hollarda tergovchi hodisa joyidan o‘q va gilzalarni 
topish choralarini ko‘rishi lozim, zaharlanib o‘lganlik belgilari mavjud 
bo‘lgan holatlarda esa hodisa joyidan zaharli moddalarning qoldiqlari, 
zaharli modda olib kelingan idish turli o‘rash vositalari kabilarni topish 
choralarini ko‘rish lozim. 
Tergovchinig asosiy vazifalaridan biri hodisa joyini ko‘zdan 
kechirishni to‘liq o‘tkazish va uning natijalaridan samarali foydalanish 
hisoblanadi. Lekin tergov amaliyotlarida bunga ba’zan erishilmaydi. 
Buning sababi turlicha: birinchidan, tergovchining etarli bilimga va 
tajribaga ega emasligi va kriminalistik texnikaviy vositalari bilan to‘liq 
ta’minlanmaganligi, ikkinchidan, ob-havo sharoitining noqulayligi, 
uchinchidan, hodisa joyidan topilgan dalillarga ahamiyat bermaslik 
hisoblanadi. 
Hodisa joyini ko‘zdan kechirish kechiktirib bo‘lmaydigan tergov 
harakati hisoblanadi. Tergov ko‘pincha ushbu tergov harakatidan 
boshlanadi. Ba’zi vaqtlarda hodisa joyini ko‘zdan kechirish undan oldin 
o‘tkazilgan tezkor harakatlar tufayli yig‘ilgan ma’lumotlardan 
foydalanib bajariladi.