Lisoniy imkoniyat va nutqiy vaziyat

Аdаbiy mе’yor. Mа’lum bir hududdа tаrqаlgаn uzus imkоniyatlаri o‘shа hududdа yashоvchi аhоli uchun istisnоsiz tushunаrli bo‘lаdi, ya’ni аlоqаni yеngil аmаlgа оshirishgа imkоn bеrаdi. Bu-tilning o‘zi mе’yordаn ibоrаtligini ko‘rsаtаdi. Mе’yor-tilning yashаsh shаklidir.

Аdаbiy mе’yor uzusgа аsоslаnаdi, undаn оlinаdi. Аdаbiy mе’yor аdаbiy til bilаn birgа tug‘ilаdi, bаdiiy аdаbiyotning, хаlq mаdаniyatining tаrаqqiyoti bilаn rivоjlаnib, o‘z qоnun-qоidаlаrini mustаhkаmlаb bоrаdi.

Аdаbiy mе’yor uzusdаn оlingаnligi sаbаbli hаmmа uchun tushunаrli bo‘lаdi. Shuning uchun jаmiyat tаrаqqiyotidа muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Jаmiyat а’zоlаrini uyushtirishdа, kаttа vаzifаlаrgа оtlаntirishdа аdаbiy til, uning mе’yorlаri jаmiyat uchun nihоyatdа zаrurdir.

O‘zbеk аdаbiy tili mе’yorlаri ilmiy аsаrlаrdа quyidаgichа tаsnif qilinаdi:

1. Lеksik-sеmаntik mе’yor.

2. Tаlаffuz-(оrfоepik) mе’yor.

3. Yozuv (grаfikа) mе’yori.

4. Fоnеtik mе’yor.

5. Аksеntоlоgik (urg‘uni to‘g‘ri qo‘llаsh) mе’yor.

6. Grаmmаtik (mоrfоlоgik vа sintаktik) mе’yor.

7. So‘z yasаlish mе’yorlаri.

8. Imlоviy mе’yor.

9. Uslubiy mе’yor

10. Punktuаtsiоn mе’yor.

Аdаbiy mе’yorning оg‘zаki vа yozmа ko‘rinishlаri mаvjud bo‘lib, оg‘zаki аdаbiy mе’yorning rivоjlаnishigа хаlq qiziqchilаri, аskiyachilаri, lаtifаgo‘y хаlq shоir - bахshilаri kаttа hissа qo‘shsаlаr, yozmа аdаbiy mе’yorning shаkllаnishidа bеlgilаngаn yozuv shаkli аsоsidа yozib qоldirilаdigаn yozmа аdаbiyotning хizmаti chеksizdir. Umumаn оlgаndа, аdаbiy til mе’yorini o‘rgаnish yangi hоdisа emаs. Til mе’yori vа аdаbiy mе’yor muаmmо sifаtidа nutq mаdаniyati ilmiy sоhа dеb tаn оlingungа qаdаr hаm o‘rgаnib kеlingаn. Аdаbiy til mе’yori, uning shаkllаnish, rivоjlаnish, stаbillаshuv qоnuniyatlаri nutq mаdаniyati sоhаsining tеkshirish оbyеkti hisоblаnаdi.

Alisher Navoiy turkiy tilda go’zal nutq tuzish bayroqdoridir. U o’z ijodi bilan o’zbek adabiy tiliga asos soldi. Bu tilning boyliklarini namoyon etdi. Navoiyning "Muhokamatul - lug’atayn", "Mahbubul - qulub", "Nazmul javohir" asarlari o’zbek tilida nutq tuzishning go’zal namunalari bo’lishi bilan birga uning yuksalishiga ham katta hissa qo’shdi. "Mahbubul qulub" asarida tilning ahamiyati, undan foydalanish, nutq madaniyati haqida muhim fikrlar beriladi.

"Tilga ixtiyorsiz - elga e’tiborsiz". "Tilini tiyolgan odam - donishmand oqil; so’zga erk bergan odam - beandishaa va pastkash. Til shirin va yoqimli bo’lsa yaxshi, til bilan dil bir bo’lsa yana yaxshi".

Navoiydan keyingi qator adib, allomalarimiz, jumladan jadid ziyolilari ham til va nutq, til va nutq madaniyati haqida o’zlarining muhim qarashlarini bayon etganlar.

Pedagogik jamoa bilan, bolalar guruhlari, ayrim o’quvchilar bilan gaplasha olishi kerak. U darsni samarali olib borishi uchun gapirishni bilishi, suhbat, leksiya, hikoya qilish kabi usullardan foydalanishi lozim. Birinchi navbatda o’qituvchi suhbatni boshlaganda, gapni masalaning qo’yilishidan boshlashi mumkin. Bu masalada bo’lajak suhbatning ma’nosi mujassamlashgan bo’ladi. Mavzuga diqqatni tortishga urinib ko’rish ham mumkin, bunda gapni erkin, qiziqarli faktni ma’lum qilishdan boshlasa bo’ladi. Suhbatni tugallash ham muhim ahamiyat kasb etadi. U turlicha bo’lishi mumkin. Asosiy g’oyalarni yana bir marta qisqacha bayon qilib berish mumkin uni she’riy satrlar bilan tugallasa ham bo’ladi.

Bu qoidalarga rioya etish pedagogning so’zlari o’quvchilarga zarur ta’sir ko’rsati uchun shart - sharoit yaratadi. So’z bilan ta’sir ko’rsatishni amalda qo’llanish o’z hissiyotlarini, ijodiy ta’sirlanishini boshqarish ko’nikmalariga va o’z his - tuyg’ularini ifodalash uchun aniq shaklni topa bilishga asoslanishi lozim. Bu sohada aktyor ishi osonroq ekanligini e’tirof qilish kerak. Ta’lim - tarbiya ishi rahbarning doimiy tutgan yo’li ba’zan pedagogga his - tuyg’ular va fikrlarni so’z bilan ifodalashda qolibda ish tutishga olib keladi. Ko’pincha so’z bilan ifodalashning bir kolibdaligi o’qituvchi hayajonlanganda va jiddiy ayb, gunoh qilgan o’quvchilarni qoralash lozim bo’lganda yaqqol ifodalanadi.

Imo - ishora yuz harakatlari bilan ham ta’sir ko’rsatish mumkin. Bunda ham imo - ishoralar so’z - tovush nutqini to’sib qo’ymasligi kerak. Og’zaki ta’sir qilish mazmuni ta’sir ko’rsatishning aniq turiga bog’liq. Agar biz ta’sir qiluvchi nasihatdan foydalansak, nutqimiz nihoyatda muxtasar bo’lishi lozim. Ta’sir qiluvchi ta’sir ko’rsatish uchun o’ziga xos narsa faqat materialning mazmuni emas, balki nutqning ohangdorligi, bezagi hamdir.

Hatto oddiy nutqda ham agar kuchli ta’sir qiluvchi ta’sir ko’rsatish vazifasi qo’yilmasa, faqat axborotning mazmuni emas, gapiruvchining so’zlashish ohangi ham idrok etiladi. Nutq texnikasini takomillashtirish uchun o’z ovozini chetdan turib eshitish muhimdir. Bu o’rinda magnitafon o’qituvchilarga bebaho yordam beradi. Og’zaki ta’sir qilishning har xil turlarini magnit lentasiga bir necha marta yozib olib, eshitib ko’rish zarur, shunga erishish kerakki, u galdan bu galga ovoz ohangi tobora aniqroq bo’lib borsin, hal etilayotgan vazifaga tobora mos kelib, so’zlovchining individual xususiyatlarini juda mukammal ifodalaydigan bo’lsin.

Pedagogik jarayonda qo’llanadigan o’zaro fikr almashishining asosiy shakllari tahlil qilish va ularga ta’rif berish bo’lajak o’qituvchining kasb - koriga o’z - o’zini tarbiyalashi uchun ham, pedagogik muomala madaniyatini takomillashtirish uchun ham asos bo’lib xizmat qiladi.

Ma’lumki nutq og’zaki va yozma ko’rinishlarga ega. Og’zaki nutq so’zlovchi gapirib turgan vaqt birligidagina mavjud bo’lib, bu jarayon tugashi bilan nutq ham tugaydi. Ammo nutq ta’sirida uyg’ongan xayolan berilgan axborotni ma’lum vaqtga tinglovchi ongida saqlanishi, uning hulqiga tasir etish mumkin.

Og’zaki nutq hususiyatlari sifatida quyidagilarni ko’rsatsa bo’ladi:

Og’zaki nutq tezkorlik bilan (avtomatik tarzda) amalga oshadi. Tushunchalar bilan uning libosi bulgan so’z birgalikda “yashin tezlikda” tilga kela boshlaydi. Ba’an tushunchani ifodalovchi so’zni o’sha tezlikda so’zlovchi topa olmay qoladi. Unga yaqin yoki o’ylangan tushunchani ifodalay olmaydigan so’zlarni ishlatib yuboradi. Natijada, aytilgan nutq (gap, gaplar) ko’zlangan maqsadni (fikrni) to’liq ro’yobga chiqarmaydi. Bundan tinglovchi ham so’zlovchi ham zarar ko’radi.

Og’zaki nutqda so’z birliklari va gaplarni modullari aytilmoqchi bo’lgan fikrga monand holda tezkorlik bilan tanlanadi. Gap qurilishini, modellarini, aql nazorat qilib boradi. Fikrni aytilganlarni xotirada ushlab turgan holda rivojlantirishga to’g’ri keladi. Agar xotira ozgina “dangasalik” qilsa, gap tuzilishi, so’z birikmalari o’zaro mantiqan va grammatik bog’lanmay qoladi. CHunki yangi qism avvalgi qismni unutilgani uchun u bilan moslasha olmaydi.

Ma’lumki nutq og’zaki va yozma ko’rinishlarga ega. Og’zaki nutq so’zlovchi gapirib turgan vaqt birligidagina mavjud bo’lib, bu jarayon tugashi bilan nutq ham tugaydi. Ammo nutq ta’sirida uyg’ongan xayolan berilgan axborotni ma’lum vaqtga tinglovchi ongida saqlanishi, uning hulqiga tasir etish mumkin.

Og’zaki nutq hususiyatlari sifatida quyidagilarni ko’rsatsa bo’ladi:

Og’zaki nutq tezkorlik bilan (avtomatik tarzda) amalga oshadi. Tushunchalar bilan uning libosi bulgan so’z birgalikda “yashin tezlikda” tilga kela boshlaydi. Ba’an tushunchani ifodalovchi so’zni o’sha tezlikda so’zlovchi topa olmay qoladi. Unga yaqin yoki o’ylangan tushunchani ifodalay olmaydigan so’zlarni ishlatib yuboradi. Natijada, aytilgan nutq (gap, gaplar) ko’zlangan maqsadni (fikrni) to’liq ro’yobga chiqarmaydi. Bundan tinglovchi ham so’zlovchi ham zarar ko’radi.

Og’zaki nutqda so’z birliklari va gaplarni modullari aytilmoqchi bo’lgan fikrga monand holda tezkorlik bilan tanlanadi. Gap qurilishini, modellarini, aql nazorat qilib boradi. Fikrni aytilganlarni xotirada ushlab turgan holda rivojlantirishga to’g’ri keladi. Agar xotira ozgina “dangasalik” qilsa, gap tuzilishi, so’z birikmalari o’zaro mantiqan va grammatik bog’lanmay qoladi. CHunki yangi qism avvalgi qismni unutilgani uchun u bilan moslasha olmaydi.

Og’zaki nutq tahrir imkoniyatidan mahrum. U qanday shaklda borliqqa kelgan bo’lsa, shundayligicha tinglovchiga havola etiladi.

Og’zaki nutqda, odatda, muloqot uchun eng zarur narsalaragina zuhur etiladi. Bu bir tomondan vaqt iqtisodi bilan, ikkinchidan, nutq kuchini tejash bilan bog’liq. SHunga ko’ra unda uzundan-uzoq kirish keng izohlar kam uchraydi. Ayniqsa, hodisalarning, narsalarning o’zaro bog’liqlik darajalari, ularning tinglovchi va so’zlovchilarga ravshanligi darajasi hisobga olinadi. Faqat zarurat his etilgandagina, avvaldan ma’lum narsalarga izoh beriladi.

Og’zaki nutq so’z boyligi jihatdan yozma nutqqa nisbatan ongi kambag’al bo’ladi. Unda bir xil so’zlar, bir xil shakllar bir qadar ko’proq takrorlanadi. Bu hol til vositalarni tanlash qiyinchiliklari bilan bog’liqdir.

Og’zaki nutqda so’zlovchining faol nutqiy harakati to’xtam (pauza), ohang, urg’u, turli xil imo-ishoralar fikrni tinglovchiga yetib borishida ahamiyat kasb etadi.`

YOzma nutq og’zaki nutqdan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: nutq yozayotganda muallif vaqt jihatidan bemalol fikrlash imkoniyatiga ega bo’ladi. U o’z nutqining qismlarini va butun nutqni qayta-qayta tahrir qilishi, fikr uchun eng mos imkoniyatlarni tanlashi, gap tuzilishini qulaylashtirishi mumkin. SHuning uchun ham yozma nutq og’zaki nutqdan ravondir.

O’qituvchi nutqi deyilganda o’qituvchining og’zaki nutqi ko’zda tutiladi.

Og’zaki nutq - bu o’qituvchining gapirish vaqtida tuziladigan nutqi.

Pedagogning nutqi quyidagilarni ta’minlashi kerak:

A) pedagog va o’quvchilar orasida o’zaro ta’sir etish va muloqotning natijalanganligi;

B) faoliyat motivlarini, tushunchalarni to’g’irlash va shakllantirish maqsadida o’quvchi, bolalar tafakkuriga, his-tuyg’ulariga ijobiy ta’sir etish kerak;

V) ta’lim berish jarayonida bilimlarni to’liq tushuntirish va mustahkamlash, o’zlashtirib olish;

G) o’quvchilarning amaliy va o’quv faoliyatini samarali tashkil etish.

"Pedagogik nutq" tushunchasi o’qituvchining kommunikativ xulqi tushunchasi bilan uzviy bog’liq. O’qituvchining kommunikativ xulqi deyilganda faqat uning gaprish va axborot berish jarayonigina emas balki pedagog va o’quvchi muloqoti uchun emotsional psixologik muhit yaratishga, ular o’rtasidagi munosabat va ish uslubiga ta’sir ko’rsatuvchi nutqni tashkil etish va unga mos o’qituvchining nutqiy nazokati ham ko’zda tutiladi.