|
Tashki va ichki olamdagi narsa-xodisalarning tilda va nutkda aks etishi (in’ikosi), obrazli kilib aytganda, olamning lisoniy tasviridir. Rus tilida u “yazikovaya kartina mira” deb yuritiladi. Olamning inson ongida kontseptlarda aks etishi kognitiv lingvustikada “olamning kognitiv tasviri”(kognitivnaya kartina mira) yoki olamning kontseptual tasviri (kontseptualnaya kartina mira)deb yuritiladi. Kognitiv tilshunoslikning nazariy asosida tafakkur tilsiz bo‘ladi, ammo mulokot paytida u til orkali yuzaga chikadi, ya’ni ifodalanadi, degan tezis yotadi. Xuddi shunday fikr bir kancha yillar avval rus olimlari X.I. Jinkin va A.P.Luriya tomonidan ilgari surilgan edi.
Kognitiv tilshunoslikning asosiy tushunchasi kontsept bo‘lib, u til birligi emas, balki ong birligidir. Kontseptlarni insondagi bilim xazinasi deyish mumkin. Kognitiv lingvistikada kontseptni barcha tilshunoslar tan olsalar-da, u xakdagi fikrlar turlichadir. Jumladan, kontsept xakida B. A. Maslova , S.Vorkachev, E.S.Kubryakova, 3. D. Popova bir biridan fark kiluvchi ta’riflarni keltirganlar. Kontsept-bu tashki yoki ichki dunyodagi biror narsa yoki xodisa xakidagi ongimizdagi bilimlar) majmuasi, u xakidagi obrazlar va unga bo‘lgan ijobiy, salbiy yoki neytral baxolashlardir (munosabatlardir).
Paralingvistika.
Paralingvistika – (grekcha raga-atrof, lingvistika -fan, ya’ni lingvistika tevaradagi fan ma’nosini anglatadi) tilni ko‘llashda ishlatiladigan vositalarni o‘rganadi. U uch xil ko‘rinishda bo‘ladi 1. Kinesika-imo-ishora inson organizmidagi biror muruvatni kimirlatish nrqali biror tushunchani ifodalash; 2. Fonatatsiya-inson ovozidagi o‘zgarishlar, masalan, ox, ux, voy; 3. Paragrafemika - yozuv orkali shaxsiy іushunchalarni belgilar orkali ifodalash. Paralingvistik vositalar turli xalklarning milliy, shaxsiy, diniy, psixologik, etnik madaniyati va urf- odati bilan boglik xolda ogzaki va yozma nutkda ifodalanadi.
Lingvokulturologiya.
Tilshunoslikdagi bu yo‘nalish madaniyatshunoslik va lingvistika oralig‘ida paydo bo‘ldi. Uning vazifasiga til va madaniyat munosabatlarini, tilda madaniyatning aks etishi, madaniyatlararo mulokotni o‘rganish kiradi. Bu masalalar ilgari xam ozmi ko‘pmi o‘rganilgan, ammo bu oraliq fanning paydo bo‘lishi shu masalalarni izchil va ilmiy o‘rganishga olib keldi, yangi tadkikot metodlarini topishga majbur kildi. Bu fan chet tilini o‘kitish nazariyasiga bsvosita salmokdi ta’sir qildi va buning natijasida chet tili darsida fakat tilnigina emas, balki o‘sha tilda gapiruvchi xalkning madaniyatini xam o‘rganish lozim, degan karashlar paydo bo‘ldi.
Lingvokulturologiyaning asosiy tushunchasi lingvokulturemadir. U V.V. Vorabyov tomonidan taklif etilgan. Ko‘pchilik uni madaniyat kontsepti deb tushunadi. Biz bu tushunchani kuyidagicha talkin etishni tavsiya etamiz: lingvokulturema - o‘z semantikasida(ma’nosida) madaniyatni biror- bir bo‘lagini aks ettiruvchi til yoki nutk birligi lingvokulturemalarga madaniyatning biror bo‘lagini aks ettiruvchi so‘zlar(tub, yasama, ko‘shma va murakkab so‘zlar), frazeologik birliklar, so‘z birikmalar, gaplar, iaremialar, nutk klishelari, murakkab sintaktik butunliklar, matnlar, shu jumladan, folklor matnlari va x.k lar kiradi. Lingvokulturema mazmun va ifoda planiga ega, ifoda planini yukorida ko‘rsatilgan birliklar, mazmun planini esa o‘sha birliklarning semantikasi tashkil kiladi. Demak, lingvokulturema kontseptdan o‘zining mazmun va ifoda planiga ega bo‘lishi bilan fark kiladi. Lingvokulturologiya. bizningcha, kelajakda chet tilini o‘kitishni yaxshilashga xizmat kiladigan fanlardan biridir.
Sotsiolingvistika.
Sotsiolingvistika – tilning jamiyatdagi xizmatini urganish soxasidir, utilning jamiyatdagi urni va xizmati, uning kullanilishdagi xususiyatlarini ilmiy tadkik etadi. Sotsiolingvistika tillarning jamiyatda kullanishiga kurachasmiy, davlat,elat, kabilatillariga ajratadi.odatda umumiy tillar rasmiy va davlat tili deb e’lon kilinadi. Ba’zi davlatlarda 2-3 dan ortik tillar rasmiy til deb e’lon kilingan
Do'stlaringiz bilan baham: |
