Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b. T. Sаlimov, M. S. Yusupov, B. B. Salimov mikroiqtisodiyot

E5
Y4		E4	TU5
Y3		E3	TU4
Y2		TU3
	E2
Y1E1		TU2
	TU1
		A1	A2	A3	A4	A5
X X		X X4	X5			X
1	2	3
		7.1-rasm. “Daromad-iste′mol” chizig`i
Daromadlarning o`zgarishiga				mos	ravishda iste′molchining yangi

holatdagi muvozanat nuqtalari o`rnatiladi: E₁ , E₂ , E₃ ,..., E_n . Ushbu muvozanat nuqtalarini tutashtiruvchi chiziqni amerikalik olim Dj. Xiks

119

―daromad-iste′mol‖ chizig`i deb atadi va bu chiziq ilmiy adabiyotlarda ―turmush darajasi chizig`i‖ deb ham ataladi.

Agar ―daromad-iste′mol‖ chizig`i koordinata boshidan 45<sup>0</sup> burchak ostidagi to`g`ri chiziqdan iborat bo`lsa, daromadning o`sishi, iste′molchining iste′mol qiladigan ne′matlari bir xil nisbatda o`sadi. Agar iste′molchi ne′matlarni har xil nisbatda xarid qilsa, W chizig`ining yotiqligi o`zgaradi. 7.1-rasmdagi koordinata boshida Y tovarni xarid qilish X tovarga nisbatan tezroq sur′atda o`sadi, keyinchalik Y tovarni xarid qilish susayib, X tovar bilan barqarorlashadi.

XIX asrdayoq real daromad oshishi bilan birlamchi ehtiyoj ne′matlariga talab qisqarib borib, ikkilamchi ehtiyoj ne′matlariga talab oshib borishi isbotlangan. Nemis olimi Ernst Engel (1821-1896) birinchi bo`lib daromad o`zgarishining iste′mol tarkibiga ta′sirini tadqiq qilgan. Tovarlar tarkibining daromadga nisbatan o`zgarishini ifodalovchi chiziqlar, Engel egri chiziqlari deyiladi (7.2-rasm).

Q

	Q3
Oliy kategoriyali	Q2
tovarlar

Standart sifatli

sanoat tovarlari
Q1

Kundalik ehtiyoj
tovarlari
R
7.2-rasm. Engel egri chiziqlari
Gorizontal o`q bo`ylab iste′molchi daromadini (R) va ordinata o`qi bo`ylab xarid qilinadigan tovarlar miqdorini (Q) belgilangan. Iste′molchi ehtiyoji birinchi navbatda kundalik zaruriy ehtiyoj tovarlari (Q₁), ikkinchi navbatda standart sifatli sanoat mahsulotlari (Q₂) va nihoyat, keyinchalik oliy kategoriyali tovarlar (Q₂) bilan to`yinadi. Yana shu holat aniqlanganki, oliy sifatli tovarlar va xizmatlarga talab oshganda ham, kundalik hayotda foydalaniladigan standart sifatli sanoat mahsulotlariga talabning kuchayishi qonuniyati kuzatilgan.
120

AB₁ ,

7.2. “Narx-iste′mol” chizig`i tahlili

Yuqorida ―daromad-iste′mol‖ chizig`i tahlil qilinganda, ne′matlar narxi o`zgarmaydi deb faraz qilingan edi. Endi daromadni o`zgarmas deb qabul qilgan holda, ne′matlardan birini, masalan, X ne′matning narxini o`zgaruvchan, Y ne′matnikini esa o`zgarmas deb qaraymiz. Faraz qilaylik,

X ne′matning narxi (P)	pasayib bormoqda,	ya′ni	PPP P
				1	2	3 .
Grafikda narxning bunday	o`zgarishi, byudjet	chizig`ini		AB holatdan

AB₂ va AB₃ holatlarga siljitadi (7.3-rasm). Masalan, X tovar olma,
Y tovar apelsin bo`lsin. (a) rasmda apelsin narxi o`zgarmaydi, olma narxi pasayib bormoqda. Natijada byudjet chizig`ining Y o`q bilan kesishgan nuqtasi o`zgarmaydi, X o`q bilan kesishgan nuqtasi o`ng tomonga surilib boradi. Olma narxini tushishi real daromadni oshiradi, natijada iste′molchi olma narxi oshmasdan oldin xarid qilolmagan apelsin va olma majmualarini endi sotib olishi mumkin bo`ladi.

Y

A


a)

P

P₁

2. 
   P₂ P₃ P4
   

E₁

TU1 E2	E3	E4
			V
	TU2
		TU3TU4

B1 B2 B₃ B₄ X


D

X₁ X₂ X₃ X₄ X

7.3-rasm . “Narx-iste′mol”(a) va talab chizig`i (b)

121

Iste′molchi endi bir birlik qo`shimcha olma olish uchun, oldingidan kamroq miqdordagi apelsindan voz kechadi. Masalan, bitta apelsin narxi 2000 so`m va bitta olma narxi 1000 so`m bo`lsa, bitta apelsinga yarimta olma to`g`ri keladi, bitta olma narxi 500 so`mga tushsa, qo`shimcha bitta olma olish uchun 1/4 qism apelsindan voz kechishi kerak. Olma narxining pasayishi, ma′lum miqdordagi olmani apelsin bilan almashtirish imkoniyatini yaratadi. Natijada optimal majmua (apelsin va olmaning optimal miqdori) E nuqtadan yuqoriroq naflik darajasiga ega bo`lgan
befarqlik egri chiziqlarida joylashgan E<sub>1</sub> , E<sub>2</sub> va E<sub>3</sub> nuqtalarga o`tadi. Agar biz optimal majmua nuqtalarini (befarqlik egri chiziqlari bilan
byudjet chiziqlari kesishgan nuqtalarni) chiziq bilan birlashtirsak, bu chiziq ―Narx-iste′mol‖ chizig`i bo`ladi (a rasmdagi V chizig`i). ―Narx-iste′mol‖ chizig`iga ko`ra talab chizig`ini aniqlash mumkin (b) rasm.

7.3. Daromad samarasi va almashtirish samarasi
―Daromad-iste′mol‖ chizig`ini tahlil qilganimizda, daromad o`zgarishini (narxlar o`zgarganda) iste′molga ta′sirini o`rgangan edik. ―Narx-iste′mol‖ chizig`i orqali narxlarning o`zgarishini bir ne′mat bilan boshqa bir ne′matni nisbiy almashtirishga ta′siri o`rganiladi. Endi biz X ne′matga bo`lgan talabni o`zgarishining qancha qismi narx bilan bog`liq va qancha qismi daromad bilan bog`liqligini ko`rib chiqamiz (7.4-rasm).

Y
Y
Y	E1
Y1
Y2	E3	E2
Y3		TU2
		TU1

X1 X3 XX2 X X X
7.4-rasm. Normal tovarlar uchun daromad samarasi
122

E₁ nuqta bilan

Narxning har qanday pasayishi, birinchidan: real daromadni oshiradi, natijada befarqlik egri chizig`i suriladi va iste′molchi sotib olishi mumkin bo`lgan ne′matlar tarkibini o`zgartiradi; ikkinchidan - narxlar nisbatini o`zgartiradi va bir ne′matni (Y) boshqa ne′mat (X) bilan almashtiriladi.
Ne′matlar majmuasiga (X va Y ne′matlar) bo`lgan talab o`zgarishining qancha qismi real daromad ta′siri va qancha qismi narxning pasayishi bilan bog`liq ekanligini aniqlamoqchimiz. 7.4-rasmda byudjet chizig`ining boshlang`ich holati YX va X ne′mat narxi pasaygandan
keyingi holati YX′ keltirilgan. Boshlang`ich byudjet chizig`ida TU<sub>1</sub> befarqlik egri chizig`iga mos keluvchi optimal majmua

ifodalangan. E₁ nuqtada iste′molchi Y ne′matdan Y₁ miqdorda, X ne′matdan X₁ miqdorda sotib oladi. X ne′matning narxi tushgandan keyin,

yangi optimal majmua YX′ byudjet chizig`i bilan TU2 befarqlik egri
chiziqlari kesishgan E2 nuqtaga o`tadi. E2 nuqtada iste′molchi X
ne′matdan X2 miqdorda va Y tovardan Y2 miqdorda sotib oladi. Demak, X
ne′mat narxining pasayishi iste′molchining real daromadini, uning tovar sotib olish imkoniyatini oshiradi, ya′ni uning o`z ehtiyojini qondirish darajasini oshiradi.
Bu yerda X ne′matni iste′mol qilish hajmining umumiy o`zgarishi (uning narxi tushishi hisobidan) rasmda X₁X₂ bilan belgilangan. Iste′molchi boshida 0X₁ miqdorda X ne′matdan sotib oladi, narx o`zgargandan keyin sotib olish hajmi 0X<sub>2</sub> ga o`zgaradi. Y tovarni sotib olish hajmi 0Y₁ dan 0Y₂ ga qisqardi.
X ne′mat iste′molining umumiy o`zgarishi X<sub>1</sub>X<sub>2</sub> oraliqqa umumiy samara deyiladi. Endi umumiy samarani daromad samarasiga va almashtirish samarasiga qanday ajralishini ko`ramiz.
Daromad samarasini aniqlash uchun YX^′ byudjet chizig`iga parallel qilib Y<sup></sup>X<sup></sup> byudjet chizig`ini TU₁ befarqlik egri chizig`iga urinadigan qilib o`tkazamiz va bu uringan nuqtani E₃ deb belgilaymiz. E₃ nuqtaga mos keluvchi optimal majmuadagi X ne′mat miqdori X₃ ga teng va u X₁X₂ umumiy samarani ikki qismga ajratadi: X₁X₃ va X₃X₂. Parallel ikki byudjet chizig`i orasida yotgan X<sub>3</sub>X<sub>2</sub> o`zgarishga daromad samarasi va bitta

123

befarqlik egri chizig`i ustida yotgan X<sub>1</sub>X<sub>3</sub> o`zgarishga - almashtirish samarasi deyiladi.
Daromad va almashtirish samarasini talab o`zgarishiga ta′siri 7.5-rasmda keltirilgan.