Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b. T. Sаlimov, M. S. Yusupov, B. B. Salimov mikroiqtisodiyot

Q	Q	Q		Q2	Q1
Q
		2	1
	a) elastik talab				b) noelastik talab

5.6-rasm. Talab chizig`i elastik (a) va noelastik (b) holatda narxni oshirishning sotuvchi daromadiga ta′siri
Endi yuqoridagi holatga mutlaqo teskari bo`lgan holat, ya′ni talab elastikligiga qarab narxni pasaytirishning sotuvchi daromadiga ta′sirini qaraymiz (5.7-rasm).

P	D			P	D
P1				P1
	A				A
	(–TR)				(–TR)
P2	B			P2		B
P1	(+TR				(+TR)
	Q1	Q	Q		Q1	Q2	Q
		2
	a) elastik talab				b) noelastik talab

5.7-rasm. Talab chizig`i elastik (a) va noelastik (b) holatda narxni tushirishning sotuvchi daromadiga ta′siri
90

Mahsulotga talab elastik bo`lganda (5.7-a-rasm), narxni P<sub>1</sub> dan P<sub>2</sub> ga tushirish natijasida ko`riladigan A yuzaga teng zararga (–TR) nisbatan, talabning Q₁ dan Q₂ ga oshishi natijasida olinadigan B yuzaga teng qo`shimcha daromad (+TR) ko`pligidan sotuvchining yalpi daromadi oshadi.

Mahsulotga talab noelastik bo`lganda esa (5.7-b-rasm) narxni P<sub>1</sub> dan P<sub>2</sub> ga tushirish natijasida ko`riladigan A yuzaga teng zarar (–TR), talabning Q₁ dan Q₂ ga oshishi natijasida olinadigan B yuzaga teng qo`shimcha daromadga (+TR) nisbatan ko`pligidan sotuvchining yalpi daromadi qisqaradi. Masalan, yil yaxshi kelib, fermerlar yuqori hosil olganda, narx pasayib ketishidan ularning daromadi kamayib ketadi. Chunki, qishloq xo`jaligi mahsulotlariga bo`lgan talab elastikligi ancha past.
Talab elastikligining bu xususiyatlarini bilish sotuvchilarga narxni o`zgartirish orqali daromadlarni oshirish imkoniyatini beradi. Bunda daromadning o`zgarishi narxning o`zgarishiga teskari bo`lganligidan, sotuvchilar talab elastikligi yuqori bo`lgan mahsulotlarning narxini pasaytirish orqaligina sotuvlar hajmini va daromadini oshirishlari mumkin.
Talab noelastik bo`lgan holatda esa, narxni oshirish talab hajmini keskin qisqarishiga olib kelmaydi. Chunki, ko`pincha iste′molchilar uchun birlamchi ehtiyoj sanaladigan ne′matlarga talab noelastik hisoblanadi. Bunday sharoitda sotuvchilar daromadni oshirish uchun narxni ko`tarishlari mumkin.
Ko`pchilik mamlakatlarda davlat talab elastikligi past (noelastik) bo`lgan tovar va xizmatlar narxini cheklab turadi. Aks holda elastiklik qonuniyatlaridan unumli foydalanib, sotuvchilar daromadlarini oshirish maqsadida noelastik talabga ega tovarlar narxini oshirib yuborishlari mumkin.
Misol. Faraz qilaylik, bug`doyga bo`lgan talab funksiyasi quyidagi ko`rinishda berilgan bo`lsin: Q_D  4000  250  P ,
Bu yerda P - bir pud bug`doy narxi; Q<sub>D</sub> - talab hajmi, mln. pud. Sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi bug`doy hajmi (Q)

aniqlansin.

91

Yechish: Masalani yechish uchun teskari talab funksiyasini

aniqlaymiz: ^P ¹⁶  ^Q ₂₅₀¹ .

Sotuvchining daromad funksiyasini tuzamiz:

		1			Q2
TR  PQ  16	 Q			Q 16Q		.
		250			250
			

Daromad funksiyasidan Q bo`yicha hosila olib, natijani nolga tenglashtirib yechamiz: <sup>TR</sup>  16  <sup>2Q</sup>  0 . Qe  4000 : 2  2000 mln. pud.
Q 250
Demak, sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi sotiladigan bug`doy hajmi Q_e  2000 mln. pudga teng ekan. Bir pud bug`doy narxi: P 16 8  8 pul birligiga teng. Umumiy daromad TR  2000 8 16000 pul birligi.
Faraz qilaylik, sotuvchi sotiladigan bug`doy hajmini 250 mln. pudga oshirdi. Uning daromadi qanday bo`lishini hisoblaymiz. Sotiladigan bug`doy hajmi 2250 mln. pud. U holda bir pud bug`doy narxi <sup>P 16  2250</sup><sub>250</sub> <sup> 7</sup> pul birligiga teng.
Umumiy daromad TR  2250 7 15750 pul birligiga teng.
Ko`rinib turibdiki, sotuvchi sotiladigan bug`doy hajmini optimal hajmdan oshirsa, uning daromadi maksimal daromaddan past bo`ladi.
Xuddiy shunday, sotuvchi optimal hajmdan kamroq hajmda bug`doy sotsa ham, uning umumiy daromadi kamayadi.


5.4. Soliq yukini iste′molchi va ishlab chiqaruvchi o`rtasida taqsimlanishini tovar elastikligiga ko`ra tahlili
Elastiklik nazariyasi firmalar va davlatning iqtisodiy siyosatini belgilashda muhim qurol bo`lib hisoblanadi. Ma′lumki, talab va taklif chiziqlarining yotiqligi, ularning elastiklik koeffitsiyentlari miqdorining qzgarishiga ko`ra o`zgaradi. Talab va taklifning elastik yoki elastik bo`lmasligi soliq yukining iste′molchi va ishlab chiqaruvchilar o`rtasida qanday gaqsimlanishini, ya′ni soliqning qancha qismini iste′molchi va qancha qismini ishlab chiqaruvchi to`lashini aniqlab beradi.
92

Faraz qilaylik, davlat bir birlik tovarga t miqdorda (o`zgarmas) soliq belgilasin. Bu o`z navbatida taklif chizig`ini S holatdan yuqoriga ́ – holatga siljitadi (5.8-rasm) .

Umumiy soliq iste′molchi va ishlab chiqaruvchi o`rtasida taqsimlanib, o`z ichiga soliq yuki ortiqchaligini oladi. Ushbu soliq yuki ortiqchaligi ―o`lik yuk‖ bo`lib, jamiyat uchun sof yo`qotish hisoblanadi.

	P		Ś
Iste′molchi		D	S
to`laydigan
	P1	E1
qism
Ishlab	P0		E0
chiqaruvchi	P2
to`laydigan		M	Soliq yuki
qism
			ortiqchaligi
	P1
		Q1	Q

5.8-rasm. Soliq yukini ishlab chiqaruvchi va iste′molchi o`rtasida taqsimlanishi
Talab elastikligi qancha yuqori bo`lsa (E_D>1), uning chizig`i shuncha yotiq bo`ladi va soliqning katta qismi ishlab chiqaruvchilar zimmasiga tushadi (5.9-rasm).

	P	D	Ś=S+t
Iste′molchi			S
to`laydigan		E1
	P1
qism
			E0
Ishlab	P0	B
chiqaruvchi	P2
to`laydigan		M	Soliq yuki
qism			ortiqchaligi
	P1