Lim vazirligi samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov, I. I. Ayubov

2. Tijorat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar moliyasi 
Tijorat asosida ishlaydigan korxonalarning moliyaviy manbalari 
manbalari quyidagilar: 
-
amortizatsiya ajratmalari va ish haqi bo‘yicha qarzlar, kelgu-
sidagi to'lovlar uchun zaxiralarni shakllantirish, byudjetga va byud-
jetdan tashqari jamg‘armalarga ajratilgan daromadlar hisobidan 
shakllanadigan o‘z mablag'lari hisobidan shakllantiriladigan moliya-
viy manbalar; 
-
moliya bozorlariga jalb qilingan korxonalarning moliyaviy 
resurslari, ya’ni o‘z aksiyalari, obligatsiyalari va boshqa turdagi 
qimmatli qog‘ozlarni sotish va kredit qo'yilmalari orqali; 
-
Qayta taqsimlash tartibida olingan va yuzaga kelgan 
tavakkalchiliklar uchun sug‘urta qoplamasi hisobidan, konsernlar va 
birlashmalardan 
olingan 
moliyaviy 
mablag‘lar 
hisobidan 
shakllantirilgan moliyaviy mablag‘lar (qimmatli qog‘ozlar bo'yicha 
dividendlar va foizlar, byudjet subsidiyalari). 
Tijorat asosida ishlaydigan korxonalarning moliyaviy resursla-
ridan foydalanish quyidagi yo'nalishlar bo'yicha amalga oshiriladi: 
-
bank tizimiga to‘lovlar; 
-
sug‘urta organlariga to‘lovlar; 

---

99 
-
o‘z korxonasiga kapital qo‘yilmalarni kiritish, asosiy vositalarni 
yangilash, ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar, ilg‘or texnologlar, nou-xau; 
-
qimmatli qog‘ozlarga sarmoya kiritish; 
-
rag‘batlantiruvchi va ijtimoiy tusdagi pul mablag'larini 
shakllantirish; 
-
xayriya xomiylik maqsadlari. 
Asosiy va aylanma mablag'larning aylanishida moliyaviy 
resurslar katta rol o‘ynaydi. 
Asosiy vositalar – bu ishlab chiqarish va noishlab chiqarish 
maqsadlari uchun asosiy vositalarga kiritilgan pul mablag‘lari. 
Asosiy vositalar o‘z qiymatini amortizatsiya ko‘rinishida tayyor 
mahsulotga o‘tkazadi, foydalanilmagan qismi esa qoldiq qiymatini 
anglatadi. 
Amortizatsiya fondi byudjet mablag‘lari bilan birgalikda kapital 
qo‘yilmalar uchun ishlatiladi. Qayta tiklanadigan ishlab chiqarish 
fondlari va aylanma fondlardagi pul mablag'lari korxonaning joriy 
aktivlarini o‘z ichiga oladi. Ular o‘zlarining qiymatlarini bitta ishlab 
chiqarish tsiklida to'liq tayyor mahsulotga o‘tkazadilar. Ta’lim prin-
sipiga ko‘ra, joriy aktivlar normallashtirilgan va standartlash-
tirilmagan. Yaratish manbalariga ko‘ra, joriy aktivlar ozlariga va 
qarzga bo‘linganlarga bo'linadi. 
Korxonaning moliyaviy barqarorligi, uning to‘lov qobiliyati va 
likvidligi aylanma mablag'larning mavjudligiga, o'z mablag'lari va 
qarz manbalari holatiga bog'liq. 
Yuridik shaxs – o‘z mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki 
boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo‘lgan hamda o‘z 
majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, o‘z 
nomidan mulkiy yoki nomulkiy huquqlarga ega bo‘lgan, 
majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da’vogar va javobgar sifatida 
ishtirok etishi mumkin bo‘lgan korxonadir. Yuridik shaxslar mustaqil 
balans yoki smetaga ega bo‘ladi. 
O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik Kodeksiga muvofiq, 
foyda olishni o‘z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olgan (tijorat 
faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxona) yoki foyda olishni ana 
shunday maqsad qilib olmagan korxona (tijorat faoliyati bilan 
shug‘ullanuvchi bo‘lmagan korxona) yuridik shaxs bo‘lishi mumkin.

---

100 
Tijorat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxona xo‘jalik shirkati 
va jamiyati, ishlab chiqarish kooperativi, unitar korxona yoki 
qonunlarda nazarda tutilgan boshqacha shaklda tuzilishi mumkin.
Notijorat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxona yuridik shaxs 
jamoat birlashmasi, ijtimoiy fond va mulkdor tomonidan moliyaviy 
ta’minlab turiladigan muassasa shaklida, shuningdek, qonunlarda 
nazarda tutilgan boshqacha shaklda tashkil etilishi mumkin.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, korxonalar moliyasini 
tijorat korxonalari moliyasi va notijorat korxonalar moliyasiga 
ajratish mumkin. Ushbu xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyasi 
tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishning shakli, daromadlar va 
xarajatlarni shakllantirishi, mulkka egalik qilishi, majburiyatlarni 
bajarishi, 
soliqqa 
tortilishi 
bilan 
bog‘liq 
holda 
o‘zining 
xususiyatlariga ega bo‘ladilar. 
Tijorat korxonalari moliyasi, moliya tizimining asosiy bo‘g‘ini 
bo‘lib, YaIM qiymatini yaratish, taqsimlash va ishlatish jarayonlarini 
qamrab oladi. Ular, asosan yalpi ijtimoiy mahsulot va milliy daromad 
yaratiladigan, moddiy ishlab chiqarish sohasida faoliyat yuritadilar. 
Jamiyat hayotidagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar natijasida 
tadbirkorlik faoliyatining yakuniy maqsadi foyda olishga qaritiladi. 
Tijorat korxonalari tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish 
davomida ishlab chiqarishni tashkil etish, mahsulot realizatsiyasi, 
xizmatlar ko‘rsatish va ishlarni bajarish, o‘z moliyaviy resurslarini 
shakllantirish va moliyalashtirishning tashqi manbalarini jalb qilish, 
ularni taqsimlash va ishlatish bilan bog‘liq bo‘lgan ma’lum moliya-
viy munosabatlarni yuzaga keltirishadi. Moliyaviy munosabatlarning 
moddiy asosi pul hisoblanadi. Moliyaviy munosabatlar – pul muno-
sabatlarining bir qismi va faqatgina pul mablag‘larining real haraka-
tida yuzaga keladi, xususiy kapitalni, markazlashgan va markazlash-
magan pul fondlarini shakllanishi va ishlatilishi bilan kuzatiladi. 
Tijorat korxonalari moliyasi – bu xususiy kapitalni, maqsadli 
pul fondlarini shakllantirish, ularni taqsimlash va ishlatish 
jarayonidagi tadbirkorlik faoliyatini olib borishda yuzaga keladigan 
pul munosabatlaridir. Tijorat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi 
korxonalarda moliyaning taqsimlash funksiyasi ta’sischilarning 
qo‘yilmalari hisobiga birlamchi kapitalni shakllantirish, ularni ishlab 

---

101 
chiqarishga avanslashtirish, kapitalni takror ishlab chiqarish, 
daromadlar va moliyaviy resurslarni taqsimlanishida alohida tovar 
ishlab chiqaruvchilarning, xo‘jalik subyektlarining va to‘laligicha 
davlat manfaatlarini optimal hisobga olinishini aks ettiradi. 
Taqsimlash funksiyasi tijorat faoliyat bilan shug‘ullanuvchi 
korxonalarning pul fondlarini daromadlar taqsimlanishi va qayta 
taqsimlanishi orqali shakllanishiga bog‘liqdir. Bularga ustav kapitali 
yoki ustav fondi, zahira fondi, qo‘shimcha kapital, jamg‘arish fondi, 
iste’mol fondi, valyuta fondi kiradi. 
Tijorat korxonalarida moliyaning nazorat funksiyasi mahsulot 
ishlab chiqarish va sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish 
xarajatlarini qiymat hisobi, daromadlar va pul fondlarini shakllanish 
jarayonini aks ettiradi. Moliya, taqsimlash munosabatlari sifatida, 
takror ishlab chiqarish jarayonini moliyalashtirish manbalari bilan 
ta’minlaydi va bu bilan takror ishlab chiqarish jarayonining ishlab 
chiqarish, ayirboshlash, iste’mol bosqichlarini umumlashtiradi. Biroq, 
daromadlarni mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish va xizmatlar 
ko‘rsatish jarayonida yaratilgan va ularni sotishdan so‘ng olinganidan 
ortiq taqsimlash va ishlatishning imkoniyati bo‘lmaydi. Tijorat 
korxonasining raqobatbardoshligi uning moliyaviy barqarorligi ishlab 
chiqarishning samaradorligiga, xarajatlarning qisqartirilishiga va 
moliyaviy resurslardan oqilona foydalanishligiga bog‘liq. 
Tijorat korxonalari xo‘jalik faoliyatining ijobiy moliyaviy 
natijasi moliyaviy resurslarni boshqarishda qo‘llanilayotgan shakl va 
usullarning samarali ekanligidan dalolat bersa, aksincha, salbiy natija 
yoki uning yo‘qligi moliyaviy resurslarni boshqarishdagi, ishlab 
chiqarishni tashkil etishdagi kamchiliklardan va korxonani bankrot 
bo‘lish ehtimolidan dalolat beradi. 
Tijorat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalarining moliya-
viy munosabatlari xo‘jalik faoliyatining mustaqilligi, o‘zini-o‘zi 
moliyalashtirish, moddiy manfaatdorlik, moddiy javobgarlik, 
moliyaviy zahiralar bilan ta’minlash kabi tamoyillarga asoslanadi. 
Xo‘jalik 
faoliyatining 
mustaqilligi 
tamoyili 
– tijorat 
korxonalarining moliya sohasidagi mustaqilligisiz amalga oshirilishi 
mumkin emasligini anglatadi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar, 
mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, iqtisodiy faoliyat sohasini, 

---

102 
moliyalashtirish 
manbalarini, 
foyda 
olish 
maqsadida 
pul 
mablag‘larini joylashtirish yo‘nalishlarini mustaqil belgilaydilar. 
Bozor tijorat korxonalarining kapital jalb qilishning yangi sohalarini 
izlab topishini, iste’mol ehtiyojiga moslashuvchan ishlab chiqarishni 
yo‘lga qo‘yishni rag‘batlantiradi. Tijorat korxonalari qo‘shimcha 
foyda olish maqsadida boshqa subyektlarning ustav kapitalini 
shakllanishda 
ishtirok 
etib, 
ularning, 
davlatning 
qimmatli 
qog‘ozlarini sotib olish shaklidagi qisqa muddatli va uzoq muddatli 
investisiyalar xarakteridagi investisiyalarni amalga oshirishlari 
mumkin. Biroq, to‘la xo‘jalik mustaqilligi to‘g‘risida gapirish 
mumkin emas, chunki davlat ular faoliyatini ma’lum darajada 
tartibga solib turadi. Demak, tijorat korxonalari turli darajadagi 
byudjetlar bilan o‘zaro aloqalari qonunchilik asosida o‘rnatiladi. 
Mulkchilikning barcha shaklidagi tijorat korxonalari o‘rnatilgan 
tartibida tegishli soliqlarni to‘laydilar, byudjetdan tashqari fondlarni 
shakllanishida ishtirok etadilar.
O‘zini-o‘zi moliyalashtirish tamoyili – bu xo‘jalik yurituvchi 
subyektning 
raqobatbardoshligini 
ta’minlovchi 
tadbirkorlik 
faoliyatini asosiy shartlaridan biri. 
O‘zini-o‘zi moliyalashtirish mahsulot ishlab chiqarish va sotish, 
ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish xarajatlarini to‘laligicha o‘zi 
qoplashi, ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun investisiyalarni 
o‘ziningi pul mablag‘lari va zarurat bo‘lganda bank va tijorat 
kreditlari hisobiga amalga oshirilishi tushuniladi. 
Rivojlangan 
bozor 
munosabatlariga 
ega 
davlatlarning 
o‘zini-o‘zi moliyalashtirish darajasi yuqori bo‘lgan korxonalarining 
xususiy kapitali 70% va undan ko‘pni tashkil qiladi. 
Tijorat korxonalari va korxonalarini moliyalashtirishning asosiy 
o‘z manbalariga quyidagilar kiradi: amortizasiya (eskirish) ajratma-
lari, foyda, ta’mirlash fondlariga ajratmalar. Hozirgi kunda barcha 
tijorat korxonalari va korxonalari bu tamoyilga rioya qilish imkoniga 
ega emaslar. Qator soha korxonalari, iste’molchi uchun zarur bo‘lgan 
mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish bilan, obyektiv 
sabablarga ko‘ra ularning rentabelligini ta’minlay olmaydilar. Ularga 
shahar yo‘lovchi transporti, uy-joy kommunal xo‘jaligi, qishloq xo‘-
jaligining alohida korxonalari kiradi. Bunday korxonalar imkoniyat 

---

103 
darajasida qaytarish va qaytarmaslik asosidagi byudjetdan qo‘shim-
cha moliyalashtirish ko‘rinishidagi davlat yordamini oladilar. 
Moddiy manfaatdorlik tamoyili. Bu tamoyilnnig obyektiv 
zarurligi tadbirkorlik faoliyatining asosiy maqsadi – foyda olish bilan 
asoslanadi. Tadbirkorlik faoliyatining natijalaridan manfaatdorlik 
nafaqat uning ishtirokchilarida, balki to‘laligicha davlatda ham 
namoyon bo‘ladi. Bu tamoyilning amalga oshirilishi korxonaning 
alohida xodimlariga yuqori darajada mehnatga haq to‘lash bilan 
ta’minlanishi mumkin. Korxona uchun bu tamoyil davlat tomonidan 
optimal soliq siyosatini, iqtisodiy asoslangan amortizatsiya siyosatini 
olib borilishi, ishlab chiqarishni rivojlanishi uchun iqtisodiy 
shart-sharoitlarni yaratilishi natijasida amalga oshishi mumkin. 
Korxonaning o‘zi bu tamoyilning amalga oshishiga yangitdan 
yaratilgan qiymatni taqsimlashda, iste’mol fondi va jamg‘arma 
fondini shakllantirilishida iqtisodiy asoslangan mutanosibliklarga 
rioya qilish bilan yordam berishi mumkin. Davlatning manfaatlari 
korxonalarning rentabelli faoliyati bilan, ishlab chiqarishning o‘sishi 
va soliq intizomiga rioya qilinishi bilan ta’minlanishi mumkin.
Moddiy javobgarlik tamoyili moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini 
yuritish va uning natijalari uchun ma’lum javobgarliklar tizimining 
mavjudligini bildiradi. Bu tamoyilni amalga oshirishning moliyaviy 
usullari turli xildir va qonunchilik bilan tartibga solinadi. 
Shartnomaviy majburiyatlarni, hisob-kitob intizomini, olingan 
kreditlarni qaytarish muddatlarini, soliq qonunchiligi va shu kabilarni 
buzgan korxonalar penya va jarimalar to‘laydilar. Rentabelli 
bo‘lmagan, o‘zining majburiyatlari bo‘yicha javob bera olmaydigan 
korxonalarga bankrotlik tadbirlari qo‘llanilishi mumkin. 
Korxonalarning rahbarlari soliq qonunchiligini buzilishi 
yuzasidan ma’muriy javobgarlikka egadirlar. Korxonalar va 
korxonalarning alohida xodimlariga bankrotlikka yo‘l qo‘yganligi 
uchun jarimalar tizimi, mukofotlardan mahrum qilish, mehnat 
intizomini buzganligi uchun ishdan bo‘shatish choralari qo‘llaniladi. 
Moliyaviy zahiralar bilan ta’minlash tamoyili biznesga 
qo‘yilgan mablag‘larni qaytmaslik havfini mavjudligi bilan 
asoslanuvchi tadbirkorlik faoliyatining shartlari bilan xarakterlanadi. 
Bozor munosabatlari sharoitida tavakkalchilikning oqibatlari 

---

104 
tadbirkorning o‘ziga yuklanadi, chunki u o‘zi ishlab chiqqan 
dasturini o‘zining tavakkalchiligi asosida ixtiyoriy va mustaqil 
amalga oshiradi. Bundan tashqari, xaridorlar uchun iqtisodiy 
kurashda tadbirkorlar o‘zining mahsulotlarini pullarini o‘z vaqtida 
qaytmaslik tavakkalchilik bilan ham sotishga majbur bo‘ladilar. 
Korxonalarning moliyaviy qo‘yilmalari ham qo‘yilgan mablag‘larni 
o‘z vaqtida qaytmaslik yoki ko‘zlangandan oz daromad olish 
tavakkalchiligi bilan ham bog‘liqdir. Nihoyat, ishlab chiqarish 
dasturlarini ishlab chiqishda bevosita iqtisodiy hatoliklarga ham yo‘l 
qo‘yilishi mumkin. Mazkur tamoyilning amalga oshishi xo‘jalik 
yuritishning noqulay davrlarida korxonaning moliyaviy holatini 
mustahkamlash imkoni beruvchi moliyaviy zahiralarni va turdagi 
fondlarni shakllantirish hisoblanadi. 
Tijorat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar tomonidan 
moliyaviy zahiralar byudjetga soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar 
to‘langanidan so‘ng qoladigan sof foydadan shakllantiriladi. Biroq, 
amaliyotda, moliyaviy imkoniyatlarining sustligi sababli, ularning 
moliyaviy barqarorligi uchun zaruriy moliyaviy zahiralarni 
shakllantira olmaydilar.