Lenta tárizli qurtlar finnası bes tipte bolıp, cisticerk, procerkoid

---

Jalpaq qurtlar tipi

---

•

Lenta tárizli qurtlar finnası bes tipte bolıp, cisticerk, procerkoid, 

plerocerkoid, cenur yamasa exinokokk dep ataladı

---

•

Exinokokk (Echinococcus granulosus, 54-súwret) finnası irirek boladı. Er jetken

exinokokktıń uzınlıg`ı 2-6 mm, onıń tiykarg`ı xojayını iyt, qasqır hám túlki bolıp

esaplanadı. Parazittiń denesi 3-4 buwınnan ibarat bolıp, tiykarg`ı xojayınına úlken

zıyan keltirmeydi. Tiykarg`ı xojayınnıń isheginen shıg`atug`ın onkosferalı máyekleri

adam hám kópshilik shóp penen azıqlanatug`ın haywanlar ishegine túskende

lichinkası ishek diywalınan ótip qan arqalı bawır, ókpe hám geyde basqa

organlarg`a barıp, finna dáwirine aylanadı.

---

•

Exinokokk finnası júdá úlken, balanıń basınan yamasa onnan da 

úlkenirek bolıwı múmkin. Sıyır bawırında 64 kg awırlıqtag`ı finna

tabılg`an. Exinokokk finnası júdá áste, bir jıl dawamında shama

menene 1 sm ge shekem ósedi. Quwıqshalar diywalında, onıń

ishindegi suyıqlıqta parazittiń júdá kóp basshaları júzip júredi. Adam 

(kóbinese jas balalar) iyt júnine tiyip exinokoktı juqtıradı. Iytler hám

basqa da jırtqısh sútemiziwshiler exinokokk penen zıyanlang`an

organlardı yamasa kesel haywanlardı jep, parazitti juqtıradı.

---

•

Ógiz solityorı-Taeniarhunchus saginatus. Ógiz solityorı tiykarınan adamnıń jińishke isheginde parazitlik qıladı. Strobilasınıń uzınlıg`ı

4-10m, eni 12-14mm bolıp, bas (skoleks), moyın hám mıńg`a jaqın proglottidlardan ibarat. 1,5-2mm úlkenliktegi skoleks almurt

sıyaqlı kóriniste boladı, onnan rawajlang`an 4 sorg`ıshlar jaylasqan. Sorg`ıshlar ortasında rudiment kórinisindegi tumsıq bolıp, onda

xitinli ilmeksheler bolmaydı. Sonıń ushında bul lenta sıyaqlı qurallanbag`an solityor (sepena) delinei. Proglogidalar parazittiń moyın

bóliminen uzaqlasqan sayın juwanlasa beredi. 

•

Jınıs organlar sisteması. Máyekten 200-shi buwında payda bola baslaydı. Germofroditlik buwınlarında dáslep erkeklik soń

urg`ashılıq jınıs organları jetilisedi. Tuqımlıqlar sanı hár bir proglottidada 1000 g`a jaqın, hár bir tuqımlıqta jińishke tuqım jolı arqalı

sırtqa ashıladı. Gewdeniń aqırında jaylasqan jetilisken proglottidalarda jatır shaqalang`an, tiykarg`ı jatır og`ınan qaptal táreplerine

28-35 tey ósimsheler ósip shıg`adı. Bul ósimsheler óz náwbetinde jáne shaqalanıp pútin proglottida betin iyelep turadı. Jatır

shaqalanıwınıń diagnostika ushın úlken áhmieti bar. Sonlıqtan shoshqa solityorında jatır 5-6 deyin shaqalang`an. Áne sol 

morfologiyalıq dúzilisine qaray ógiz hám shoshqa solityorın bir-birinen ańsat parıqlaw múmkin. Eń aqırg`ı jetilisken proglottidanıń

uzınlıg`ı 16-20 mm,  eni bolsa 4-7 mm bolıp, olar strobiladan jeke-jeke ajıralıp óz háreketi yamasa adam isheginiń qısqarıwı arqalı

sırtqı ortalıqqa shıg`adı. Ógiz solityorı bir qansha kóbeyiwsheń, bir proglottida da 120000-175000 g`a deyin máyekler boladı. 

Máeginiń forması oval sıyaqlı eki qabatlı qabıq penen oralg`an bolıp, reńi sarı-qońır túste. Uzınlıg`ı 0,03-0,04mm, eni bolsa 0,02-

0,03mm keledi, qaptal tárepinde jińishke ósimsheler (filamentlar) bar. Ógiz solityorınıń lichinkalıq stadiyası da parazitlik etip

tirishilk qıladı. Og`an Cystocercus bovis yamasa sestoserk dep ataladı. Sestoserktiń forması oval tárizli kóriniste,  noqat úlkenliginde

bolıp, uzınlıg`ı 5-15mm, eni bolsa 3-8mm keledi. Onıń ishinde 4 sorıg`ıshlı skoleks jaylasqan. Sestoserk sırtqı tárepten biriktiriwshi

toqımadan ibarat perde menen oralg`an. Qaramallarda gósh arasında jasaydı hám finna delinedi. 

---

•

Biologiyası. Ógiz solityorı biogelmint. Adam onıń jalg`ız definitiv xojayını esaplanadı. Qaramal, 

byvollar bolsa aralıq xojayını. Insanlar shiyki, shala pisirilgen yamasa shala quwırılg`an finna

menen zıyanlang`an mal góshin jegeninde bul parazitti ózlerine juqtıradı. Adam organizmine

túsken pestoserktiń qabıg`ı asqazan shiresi, hám de ót suyıqlıg`ı tásirinde eriydi hám onnan

shıqqan lichinka sorg`ıshları járdeminde ishek diywalına bekkem jabısıp, saat hám kún sayın

rawajlana baslaydı. Bir sutkada 7-8 sm ge deyin ósip, bir háptede onıń uzınlıg`ı 0,5 m ge deyin

ósedi. Eki úsh aydan keyin bolsa jınıslı er jetken sestod-Taeniarhunchus saginatus payda boladı. Ol

adam organizminde 8-10 jılg`a shekem jasaydı. Sestiserkoz keselligi qaramallarda ushırap

sharwashılıqta úlken ekonomikalıq zıyan keltiredi. Sonday-aq, sestiserkoz benen kúshsiz

zıyanlang`an góshiniń bahası páseyedi (onı tek zıyanlandırılg`annan keyin g`ana gósh sıpatında

jewge ruxsat etiledi). 

---

•

Qoy miy qurtı (Multiceps multiceps). Qoy miy qurtı 0,8-1 uzınlıqtag`ı lenta tárizli qurt bolıp, aqırg`ı xojayını

iyt, túlki, qasqır hám basqada jırtqısh haywanlar bolıp esaplanadı.  Olardıń lichinkalıq stadiyası Coenurus

celebralis mayda mallar (qoy, eshki), ayırım waqıtları qaramallar, túye, at, shoshqa, bug`ılardıń bas hám arqa

miylerine jaylasıp,  cenuroz dep atalatug`ın keselliklerdi keltirip shıg`aradı. Bul kesellik adamda da ushıraydı. 

Multiceps strobilasınıń aldıńg`ı jińishke ushındag`ı skoleksinde tórt sorıg`ısh, tumsıqshasında bolsa eki qatar

hár qıylı úlkenliktegi 22-32 dey ilmeksheleri jaylasqan. Strobiladag`ı proglottidalar 200-250 dey bolıp, olardıń

sońg`ıları jetilisken buwınlar esaplanadı. Olardıń diametri 5 mm ge jetedi. Jetilisken buwındag`ı jatırdıń 16-26 

deyin ósimsheleri bolıp hámmesi máyek penen tolıp turadı. Cestodtıń bir jetilisken proglottidasında 20-60 

mıń hám onnan da kóbirek máyekler bolıwı múmkin. Máyekler tórt qabatlı qabıq penen oralg`an bolıp, 

olardıń diametri 0,031-0,036 mm den ibarat. Bularda jatır jabıq boladı. 

•

Cenur lichinkası-Coenurus cerebralis aylanba yamasa solıńqı formadag`ı quwıqtan ibarat bolıp, quwıq

tınıq suyıqlıq penen tolg`an. Quwıqtıń kólemi olardıń rawajlanıwına, miydegi jaylasqan jerine qaray hár túrli

boladı. Onıń germinativ perdesi 100-250 dey skoleksler menen top-top bolıp turadı. Úlkenligi tawıq máeginiń

kólemine jetken cenur quwıqshaları sırtqı tárepinen xitinlesken perde menen oralg`an. Quwıqshalardıń ishki

germinativ perdesinde jaylasıp alg`an skoleksler ózleriniń dúzilisi menen er jetken dáwirindegi cestodlardıń

skolekslerinen parıq qılmaydı. Cenur quwıqshaları spekral analiz qılıng`anda onda 14 túrli element 

(alyuminiy, kremniy, magniy, bariy, bor, fosfor, kalciy hám basqalar) barlıg`ı anıqlang`an. Onıń ishin toltırıp

turatug`ın suyıqlıq quramında bolsa tirozin, triptafon, glutamin, sistin, lizin, argonin sıyaqlı zatlar bar.

---

•

Ishek ligulası (Ligula intestinalis, 55-súwret) balıqlarg`a úlken zıyan keltiredi. Onıń uzınlıg`ı 50-80 

sm bolıp karp tárizli balıqlardıń (qara balıq, sazan, lesh, qızıl kóz balıq) dene boslıg`ında parazitlik

qıladı. Kesellengen balıqlar ósiwden qaladı, kóbinshe óledi. 

•

Er jetken ligulanıń uzınlıg`ı 1 m ge jaqın. Ol suwda júziwshi hám suw boyında jasawshı quslardıń

isheginde parazitlik qıladı. Ligulanıń denesi buwınlarg`a bólinbeydi, biraq germafrodit jınısıy organı

denesi boylap kóp mártebe tákirarlanadı. 

•

Qustıń isheginen suwg`a túsken máyekten koracidiy lichinkası shıg`adı. Lichinka birinshi aralıq

xojayını diaptomus shayanı denesiniń boslıg`ına ótedi. Olardıń ekinshi aralıq xojayını balıqlar

diaptomus shayanların jep zıyanlanadı. Quslar bolsa kesellengen balıqlardı jep juqtıradı. 

---

•

Shoshqa taspa qurtı ógiz taspasına uqsaydı, biraq onnan bir qansha kishiligi (uzınlıg`ı 2-3 m), basında

sorg`ıshları menen birge qarmaqlarınıń bolıwı, denesiniń keyingi bóliminde jetilgen buwınları 5-6 dan úzilip

shıg`ıwı menen parıq qıladı. Qaramal taspasınıń basında qarmaqları bolmaydı, jetisken buwınları birewden

úzilip shıg`adı hám háreketsheń boladı. Basında ilmekleriniń bolıw yamasa bolmaslıg`ına qaray bul eki túr

qurallang`an (shoshqa taspası) hám qurallanbag`an (ógiz taspası) delinedi. Shoshqa taspasınıń jatırınıń hár

bir tárepinde 7-12 den, qaramal lenta tárizlisinde bolsa 17-35 tey qaptal shaqaları boladı. Shoshqa lenta

tárizlisı ushın adam tek tiykarg`ı xojayın emes, bálki aralıq xojayın bolıwı da múmkin. Patas qol arqalı

máyekler asqazang`a túsip qalg`anda, máyekten shıg`atug`ın lichinkalar adamnıń bawırı, miyi, kózi hám

basqa jerlerine barıp finnag`a aylanadı. Finnalar awır nátiyjelerge, geyde ólimge sebep boladı.

•

Shoshqa taspasınıń máyekleri menen g`alaba zıyanlanıw, isheginde usı parazit bolg`an adamnıń kewli aynıp, 

qusqanında da bolıwı múmkin. Kewli aynıg`anda shoshqa taspasınıń buwınları úzilip asqazang`a shıg`adı. 

Asqazan shiresi tásirinde máyeklerden lichinkalar shıg`ıp ishki ag`zalarg`a barıp finnag`a aylanadı.

---

•

Adamlar, ásirese jas balalar ushın kelte shınjır sıyaqlı qurt karlik cepeni (Hymenolepis nana) úlken

áhmietke iye. Parazittiń uzınlıg`ı 1-4,5 sm ge jetedi, denesi 100-200 dey mayda proglottidlerden

ibarat. Karlik cepeni adamnıń jińishke isheginde jasaydı. Xojayın almaspaydı. Onıń onkosferası

dáslep ishek túkshelerine kirip alıp, cisticerkoid tipindegi finnag`a aylanadı. Cisticerkoid ishek

boslıg`ına shıg`ıp er jetedi hám máyek qoya baslaydı. Máyekten shıqqan lichinkası 19 kúnde er

jetedi. Parazit máyeklerin adam patas qolları arqalı ózinen-ózine yamasa pataslang`an suw yaki

azıq-awqat penen shetten juqtırıwı múmkin. Bul ásirese balalardıń qarnın awırtıp, ishin óttirip

yamasa qataytıp azap beredi. Qurttıń záhári balanıń nerv sistemasına tásir etedi.

---

•

. Parazit qurtlardan moneziya (Monezia expansa) og`ada ekonomikalıq

áhmietke iye. Moneziya atlar hám sharwa mallarınıń isheginde

parazitlik qılıp, awır ishek keselligin payda etedi. Kesellengen mallar

mıńlap qırılıp ketedi. Moneziyanıń mayda finnaları sawıtlı keneler

(Oribatidae tuqımlası) denesinde rawajlanadı. Haywanlar kenelerdi ot-

shóp penen birge jutıp zárerlenedi. Gúres jolında adamlar medicinalıq

talaplardı saqlaw kerek.