Lektsiyalar toplami

 
4.TEMA. 
XALIQ SAZ A`SPABLARI ORKESTRININ` MUZIKA 
A`SPABLARININ` PARTITURA BOYINShA JAZILIW TARTIBI. 
Joba: 
1.O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstanda xaliq sazlar orkestrinin` rawajlaniw 
tariyxi. 
2. Partitura boyinsha xaliq sazlari orkestrinde muzika a`spablarinin` jaylasiw 
ta`rtibi. 

---

3. Orkestr ushin jazilg`an kompozitorlar do`retpeleri. 
O`zbekstan ha`m Qarqalapqstanda Xaliq saz a`spablarinin` orkestrleri qayta islengen 
(rekonstruktsiya) yamasa islenbegen milliy xaliq saz a`spablarinan du`zilgen orkestrler bir 
tu`rdegi saz a`spablar (tek g`ana duwtarlar, banduralar, mandolinalar, rubaplar, changler h.t.b.) 
yamasa aralas (tu`rli xaliq saz a`spablari) nan du`ziliwi mu`mkin. Uzaq waqitlardan berli tu`rli 
milletlerde xaliq saz aspablari orkestrleri xaliq muzika ha`m oyinlarin atqarip saqlap kelgen. 
Bunday orkestrler derlik ha`mme xaliqlarda bar,
O`tken XX-a`sirdin` 20-30 –jillarinda ha`r qiyli ko`rkem-o`ner do`gereleri ha`wij alip 
rawajlana basladi. A`sirese bir dawisli unison atqariw printspine tiykarlang`an xaliq saz 
a`spablarinan du`zilgen ansambller, ha`r tu`rli saz a`spablar kollektivleri ken` tu`rde payda bola 
basladi. Olar u`lken kontsert atqariw jumislarin alip bardi. Bul da`wirde O`zbekstanda 
«Gulsara», «Layli-Majnun», «Buron» atli I-operalar kompozitorlardan T.Sodiqov, M.Ashrafi, 
T.Jalilov, Yu.Radjabiy. Bul saxna shig`armalari o`zligi menen ajiralip qa`lipke tu`sip qalmag`an 
edi. 
O`tken a`sirdin` 30-jillari O`zbekstanda muzika ma`deniyati intensiv ra`wishte rawajlaniw 
da`wiri edi ha`m 1936-jili I-ma`rte o`zbek xaliq saz a`spablarinda nota arqali oqitiwdi Xamza 
atindag`i Muzika uchilishesinde kirgizildi. Bul waqitqa kelip usi uchilishenin` muzika 
ustaxanasinda 
bir 
topar 
konstruktorlardan 
V.A.Romanchenko, 
A.A.Kevxoyants, 
S.E.Didenkolar, A.I.Petrosyats basshilig`inda xaliq saz a`spablarin qayta islep rawajlandiriw 
orayin du`zdi.
1937 jili N.N.Mironovtin` xaliq saz a`spablari orkestrin du`ziwdegi ha`reketi u`lken 
a`hmiyetke iye boldi. Sol sebepli sarras bir jildan keyin yag`niy 1938-jili noyabr`de 
Respublikada birinshi nota sistemasina o`zlestirilgen xaliq saz a`spablari orkestri du`zildi. Bul 
orkestrge birinshilerden bolip A.I.Petrosyants basshilg`inda ko`p hawazli muzikani 
propagandalawdi basladi. Onin` repertuarinda qayta islengen xaliq namalari ha`m ha`r tu`rli 
xaliqlardin` namalari menen kompozitorlardin` do`retpeleride orin aldi. 
1943-jili du`zilgen arnawli eksperemental laborotoriyada xaliq saz a`spablari orkestrinin` 
diapozanin ken`eytiwe bir qansha diatonik dawis qatardag`i saz a`spablar 12 basqishli ten` 
temperatsiyalang`an printsip tiykarindag`i rekonstruktsiyalang`an (qayta islengen) a`spablarg`a 
o`zgertildi ha`m aldag`i waqitta jumis alip bariwg`a bag`darlandi. Bir qatar saz a`spablar 
anag`urlim rawajlanip (jetilisip) (usovershenstvoven) texnikaliq imkaniyatlari bir qansha o`sti 
diapazon, texnikasi, dawis ku`shi, tembri h.t.b. 
Ha`zirgi orkestrdin` toliq diapazoni kontroktavadag`i «mi» sestinen 4-oktava «sol`» sestine 
shekem. V.M.Belyaev minanday dep jazdi. Evropa orkestrlerindegi ha`mme saz a`spablar ha`r

---

qiyli da`wirdegi ha`r qiyli xaliqlardin` orkestrilerinen texnikliq imkaniyatlarinin` rawajlaniw 
protsessine baylanisli ha`m muzika ma`deniyatinin` o`siwi na`tiyjesinde rawajlanip kelgen. 
1964-jili qaraqalpaq xaliq saz a`spablari orkestri ashildi. Bul orkestr filormoniya janinan 
ashilg`an edi. 1971-jili orkestr teleradio janina ko`ship o`tti. Sol da`wirde Qaraqalpaqstan 
muzika tarawin rawajlandiriwda jergilikli kompozitorlar menen melodistler ha`m tuwisqan 
o`zbek kompozitorlari, syuita, rapsodiya, uvertyura, ha`m ko`p hawazli xorlar jazildi, ma`selen: 
F.Nazarovtin` I-II rapsodiyasi, qaraqalpaq xalik namalarina syunta ha`m de orkestr ushin jazg`an 
qosiq ha`m saz namalari A.Kozlovskiydin` I-II-simfoniyasi orkestr ushin jazg`an siyutasi. 
A.Sultanov ha`m B.Gienkonin` qaraqalapaqstan siyutasi. M,Burxanovtin` qayta islewinde xorlar 
P.Xalikovtin` xalin` sazlari ushin «Bayram» uvertyurasi N.Muxammedinovtin` simfoniyasi
G.Demesinovtin` fortepiano kontserti ha`m simfoniyasi Xalimovtin` bir qansha kontatalari ha`m 
p`esalari bar.
Ha`zirgi waqitta ko`p hawazli xaliq saz a`spablari orkestirleri ha`m ansambllerdin` payda 
boliwi na`tiyjesinde xaliq saz a`spablarinda jeke atqariwshiliq tan`qalarliq da`rejede rawajlanip, 
jan`a muzikaliq janrlar ha`m original shig`armalar jazildi. G`a`rezsizligimiz sharapati menen 
qaraqalpaqstanda A`jiniyaz atindag`i NMPI da ha`m QMU da fakul`tetler, kolledjlerde muzika 
ma`deniyatin rawajlandiriwda jas qa`niygeler ta`rbiyalawda u`lken u`les qosip atir.