Lektsiya-22 Ferg’ana okrugi Jobasi Ferg’ana okrugine uliwma sipatlama, relefi

Lektsiya-22
Ferg’ana okrugi
Jobasi

1. 
   Ferg’ana okrugine uliwma sipatlama, relefi
   
2. 
   Klimati, ishki suwlari
   
3. 
   Ferg’ana okruginin’ ta’biyiy geografiyaliq rayonlarg’a bo’liniwi
   

Ferg’ana okrugi O’zbekstannin’ shig’isinda, Sirdaryanin’ joqarg’i ag’iminda Mug’iltaw, Qurama, Qaramazar, Shatqal, Ferg’ana, Atyanaq, Alay ha’m Tu’rkistan tawlari arasinda jaylasqan tektonik batiqtin’ tu’binen ibarat bolip, tek batis ta’repke targ’ana (9-40 km) «Ferg’ana» ha’m «Xojent» da’rwazasi arqali Dalvarzin ha’m de Mirzasho’l tegislikleri menen tutasqan. Maydani 19,2 min’ km kv. Batiqtin’ maydani oni orap turg’an tawlardin’ suw atirg’ishinan esaplag’anda 79,7 min. km.kv. Okrug aymag’i badam siyaqli formag’a iye bolip, orayi ta’repke ha’m shig’istan batisqa qiya. Shig’isinda U’ shqorg’an awili janinda jer betinin’ absolyut ba’lentligi 500 m bolsa, Narin daryasi menen Qaradarya qosilg’an jerde 393 m di, Xojentte 320 m di quraydi. Batiqti orap turg’an adirlardin’ absoluyt ba’lentligi 600-1200 m bolip, olar batiqti arqa ha’m qubla ta’replerden oq jay formasinda orap turadi.

Ferg’ana alabi paleozoy erasinda-aq tektonik batiq sipatinda quram tapqan. Alapta qurg’aqliq ha’mme jerde bir waqitta payda bolmag’an. Alapti orap turg’an tawlarda qurg’aqliqtin’ payda boliw protsessi paleozoyda, adirlar bo’liminde mezazoyda, alaptin’ tegislik bo’liminde antropogende ju’z bergen. Adirlarda tiykarinan bor da’wri jinslari tarqalg’an. Alaptin’ orayliq bo’liminde tiykarinan allyuviyal- prolyuviyal jinislar, ko’l, batqaqliq jatqiziqlari- qum, gil, qumaq ha’m taslar ko’pshilikti quraydi. Ferg’ana alabi tegislik bo’limi qurg’aqliqqa aylang’annan son’ a’tiraptag’i tawlardan baslanatug’in daryalar tegislikke ag’ip shig’ip, o’zi menen alip kelegn jinislardi jatqizip tas- shag’illardan quram tapqan bir qansha konussiyaqli jayilmalardi payda etgen. Tegisliktin’ shetki bo’limlerindegi daryalar keltirgen shag’il- taslardan quram tapqan jatqiziqlar waqit o’tiwi menen konglomeratlarg’a aylanadi. Son’inan bul jinislar u’stin lyoss qaplag’an. Sol ta’rizde tawlar aldinda ba’lentlikler ju’zege kelgen. Bulardi turaqli ha’m waqtinsha ag’ar suwlar juwip bo’leklegen. Na’tiyjede alap a’tirapindag’i ba’lentlikler bo’leklerge bo’linip, adirlar payda etgen. Ferg’ana alabi qurg’aqliqqa aylang’annan son’ allyuviyal- prollyuviyal jatqiziqlar samal ta’sirinde tozip, ko’shpeli qumlar payda etken.
Mezazoyda alap ortasinda sayiz ten’iz ha’m batqaqliqlar bar bolip, a’tirapinda qalin’ tog’aylar o’sken. Son’ bul o’simlikler qaldiqlarinan ko’mir qatlamlari ju’zege kelgen. Paleogen da’wrindegi suw basseyinlerinde jasag’an haywanlar organizimlerinin’ qaldiqlarinan neft, gaz ju’zege kelgen. Sonday- aq sho’gindi jinislar menen baylanisli halda alapta altiku’kirt, taw mumi da payda bolg’an. Okrugtin’ qublasinda 100 den artiq sinap ha’m surma ka’nlerinin’ belgileri aniqlang’an.
Ferg’ana alabi relefi ushin ta’n qa’siyet onin’ zonallig’i. Bul jerde ba’lent taw, taw aldi (adir) ha’m orayliq tegislik zonalari bar. Taw aldi zonasi adirlar, konus siyaqli jayilmalar, adirarti batiq tegislikleri, Qarada’rya ha’m Sirda’ryalardin’ allyuviyal qyirlari siyqali bo’limlerge bo’linedi.
Sirda’rya alapti 2 assimetrik bo’limge ( arqa ha’m qubla) bo’lip turadi. Qubla Ferg’ana ken’ taw aldi tegislikleri ha’m Sirdaryanin’ u’sh terassasinan ibarat bolip, tegislikler u’shinshi qayir u’sti terassa menen a’ste tutasip ketedi. Terassalardin’ tegis ju’zelerinde batqaqliqlar, shorlaq ha’m qum massivleri ushiraydi. U’shinshi terassa 10 metrlik tik janbawir arqali pa’stegi (2) terassa menen qosilg’an. Arqa Ferg’anada ensiz taw aldi tegisligin Sirda’rya alabi kesip o’tgen ha’m bul tegislik ba’lentligi 20 m li jarliq arqali ekinshi terassa menen tutasqan.
Ferg’ana okrugi klimati jazdin’ qurg’aq ha’m dawamli issi, qistin’ ortasha, hawa temperaturasinin’ bir qansha turaqli boliwi menen qon’isi Tashkent, Mirzasho’l oazislerinen bir az pariq qiladi. Qista tawlardan tu’sip keletug’in suwiq hawa Ferg’ana batig’inin’ orayinda toplanip qaladi. Yanvardin’ ortasha ko’p jilliq temperaturasinin’ pa’sirek boliwina (-3⁰) alip keledi. Geyde qisda arqadan ha’m arqa- shig’istan esetug’in suwiq hawa tawlardi asip o’tip, alapta hawa temperaturasin ju’da’ pa’seyittirip jiberedi ha’m yanvarda absolyut suwiq temperatura -30, -31⁰ da’rejege pa’seyedi.
Okrugte ba’ha’r qisqa keledi, hawa- rayi tez-tez o’zgerip turadi, jilliq jawin mug’darinin’ 30% ten artig’I usi ma’wsimde jawadi. Keshki ba’ha’rgi suwiqlar orta esapta birinshi aprelge shekem dawam etedi. Ba’ha’rde a’sirese onin’ aqirinda ku’shli samallar esip, no’ser ha’m burshaq jawiwi baqlanadi.
Jazi issi, uzaq dawam etedi. Iyuldin’ ko’p jilliq ortasha temperaturasi +26,+27⁰ en’ joqari temperatura +40, +42⁰. O’simliklerdin’ vegetatsiya da’wri 235-240 ku’n, temperatura +10⁰ dan joqari bolg’an da’wirdegi ortasha temperaturalar jiyindisi 4400-4800⁰ di quraydi.
Gu’zde okrugte hawa temperaturasi sezilerli pa’seyedi bulitli ku’nler tez-tez ta’kirarlanip jawin- shashin ko’beyedi. Gu’zdin’ ekinshi yariminan hawa temperaturasi keskin pa’seyedi ha’m gu’zgi suwiq baslanadi.
Okrugta ortasha jilliq jawin mug’dari 100-230 mm bolip, batistan-shig’is ta’repke artip baradi. Jilliq jawin mug’darinin’ 10-16 %i jazg’a, 36 % qisqa, qalg’an bo’limi ba’ha’r ha’m gu’z aylarina tuwra keledi. Qar okrugte 30-48 ku’n erimey turadi.
Qoqand samali oktyabr ayinan mart ayina shekem tez- tez qaytalanip turadi. Qisda alapta hawanin’ suwitip ketiwi na’tiyjesinde antitsiklon quram tabadi. Batista Mirzasho’lde tsiklon turg’anda alaptan batisqa qaray 15-20 m/sek qa jetedi. Bul samal Qoqand samali dep ataladi.
Okrugte en’ u’lken suwli darya Narin, Qarada’rya ha’m Sirda’rya. Narin daryasi Orayliq Tyanshan tawlarinan baslaniwshi kishi ha’m U’lken Narinnin’ qosiliwinan ju’zege keledi. Ol qar ha’m muzlardin’ eriwinen toyinadi. U’shqorg’an janinda jilliq ortasha suw sarpi sekundina 427 m. kubti quraydi. Qarada’rya, Ferg’ana ha’m Alay tawlarinan baslaniwshi Tar, Qarag’ilja da’ryalarinin’ qosiliwinan payda boladi. Qar ha’m muzliqlar suwkari menen toyinadi. Qarada’ryanin’ balqishi awili janinda jilliq ortasha suw sarpi 123 m3/sek qa ten’. Da’ryalardin’ ag’im rejimi suw saqlag’ishlar qurilg’annan keyin o’zgergen.
Sirda’rya, Narin ha’m Qarada’ryanin’ Baliqshi awili janinda qosiliwinan ju’zege keledi. Onin’ 300 km bo’limi Ferg’ana alabinan ag’ip o’tedi. Da’ryanin’ jilliq ortasha ag’imi Qizilawil janinda (alaptin’ en’ batis bo’liminde) 568 m³/sek ti quraydi.
Ferg’ana alabin orap turg’an tawlardan ag’ip tu’setug’in ju’da’ ko’p say ha’m kishi da’ryalar suwi suwg’ariwg’a sariplaniwi sebepli Sirda’ryag’a jetip kele almaydi. Ferg’ana alabinda 60 ko’l bolip, olardin’ uliwma maydani 8,2 km.kv. Sol ko’llerden 30 2500 m absolyut ba’lentlikten joqarida jaylasqan. Alapta suw resurslarinan aqilg’a muwapiq paydalaniw ushin bir qansha suw saqlag’ishlar (Qayraqqum, U’shqorg’an, Andijan, Bazarqorg’an, Karkidon h.b.) kanallar ( U’lken Ferg’ana, U’lken Andijan, Arqa Ferg’ana, U’lken Namangan, Qubla Ferg’ana, Oxunboboev atindag’i kanal) qurilg’an.
Ferg’ana okrugi ju’da’ u’lken jer asti suwi qorlarina iye. Olar tu’rli taw jinislari arasinda qatlam- qatlam bolip jaylasqan. Jer asti suwlarinin’ dinamik qorlari u’lken, sekundina 257 m³ ti quraydi. Okrugta 1500-3000 m teren’likten temperatura 40-75⁰C bolg’an issi suwlar shig’adi.
Ferg’ana alabin Orta Aziyadag’i en’ a’yyemgi suwg’armali diyqanshiliq u’lkesi bolip, toprag’i a’sirese onin’ tegislik bo’liminde oazis ma’deniy toprag’ina aylang’an. Ta’biyiy haldag’i topraqlardi Orayliq Ferg’anadag’i Qaraqalpaq sho’linde, adir poyasinda ha’m tawlarda ushiratiw mu’mkin. Alap topiraqlari ba’lentlik poyaslarin payda etip, tiykarinan onin’ tegislik bo’liminde suw ayirg’ishlar ta’repke to’mendegi ta’rtipte almasip baradi.
Sirda’rya alabinda da basqa da’ryalar alaplarinda sur qon’ir, sho’l- qumli, shorliq, allyuviyal-otlaq ha’m batpaq topiraqlar: adir ha’m adir arti tegisliklerinde boz topiraqlar, ortasha ba’lentliktegi tawlarda toyg’in qon’irren’ ha’m qon’ir taw tog’ay topraqlari; ba’lent otlaq- dalalarinda ashiq qon’ir topraqlar quram tapqan.
Ferg’ana alabinin’ geografiyaliq orni ta’biyati o’simlik qaplaminin’ qa’liplesiwine ha’m onin’ tu’rlerine bir qansha bay boliwina o’z ta’sirin ko’rsetken. Alapta ba’lentlik o’simlikleri poyaslari-sho’l, adir, taw, jaylaw ko’zge aniq taslanadi.
Okrugtin’ tiykarg’i bo’limin iyelegen sho’l poyasi o’simlik qaplami ta’biyiy halda ju’da’ kem saqlanip qalg’an. Tiykarinan efemerler ushiraydi. 600-1200 m ba’lentliklerde adir poyasi jaylasqan. Ol sho’lge salistirmali o’simlikke bay. Bulardi eki tipke- efemerler ha’m taw dalalarina (savannalarina) bo’liwi mu’mkin. Taw poyasi 1200-1300 m den 2800 m ge shekem bolg’an ba’lentlikte jaqsi rawajlang’an. Bul poyasta qaratiken, shipovnik, dolana o’siwshi putazar, arshalar ha’m japrag’in to’getug’in taw tog’aylari bar. Jaylaw poyasi 2700-2800 m den qarliq ha’m muzliqlarg’a shekem bolg’an araliqta bolip, onin’ to’mengi bo’limin subalp, joqari bo’limin alp otlaqlari iyelegen.
Ferg’ana okruginin’ haywanat du’nyasi o’simlikleri siyaqli ku’shli o’zgertilgen. Bul jerde jabayi haywanlardan qoyan, tu’lki, qasqir, shoshqa, borsiq ha’m kemiriwshilerdin’ bir neshe tu’ri ushiraydi.
Ferg’ana okruginin’ geografiyaliq orni alapta xaliq xojalig’i tarmaqlarinin’ belgili aymaqlarda jaylasiwi, demografiyaliq jag’dayi ekologiyaliq sha’rayatinin’ qiyinlasiwina sebep bolmaqda.
Okrugta atmosfera hawasinin’ shig’indi gazler menen pataslaniwi ha’m oni qorg’aw ma’selesi a’hmiyetli bolip turipti. Iri sanaat ka’rxanalari «Azot» birlespesi, «UzDew», «Quvasaysement», «Kvarts», neftti qayta islew ka’rxanalari ko’plep paxta tazalaw, gidroliz, may- ekstrakti zavodlari atmosferag’a min’lap tonna za’ha’rli shig’indilardi shig’arip, onin’ quramina ha’m sipatina keri ta’sir ko’rsetpekte.
Atmosfera hawasinin’ pataslaniwinda awil- xojalig’inda isletilip atirg’an za’ha’rli ximikatlardin’, avto- texnikalardan shig’ip atirg’an gazlerdin’ u’lesi de u’lken bolmaqda. Okrug qalalarinda a’sirese sanaatlasqan iri qalalarda atmosfera hawasinan shan’, simab, kadmiy, altinku’kirt oksidi, ammiaklardin’ normasi jol qoyiw mu’mkin bolg’an normag’a qarag’an da artip barmaqda.
Okrugtin’ radioaktiv pataslaniwi qa’wipi elede saqlanip qalmaqda. Bul qa’wiptin’ tiykarg’i deregi Maylisay daryasi janinda ko’milgen radioaktiv qaldiqlar.
Ferg’ana okruginde jer qorlarinin’ sheklengenligi ha’m topraqlar sipatinin’ pa’seyip bariwi saqlanip qalmaqda. D’arya, kanal, suw saqlag’ishlari ha’m jer asti suwlari ha’r ta’repleme insan ta’sirine ushirap zapasi kemeyip ( ishimlik suwinin’), olardin’ shorlaniwi ha’m pataslaniwi artip barmaqda.
Okrug aymag’inda ta’biyiy geografiyaliq sha’rayattin’ ha’r tu’rliligi tiykarinan 6 ta’biyiy geografiyaliq rayon ajratilg’an. Bular Btais Alay, Orayliq tegislik, G’ovasay, Shatqal, Ferg’ana ha’m Shig’is Alay rayonlari.