Lektsiya 14. Estetika ilim sipatinda Jobasi

---

Lektsiya 14. Estetika ilim sipatinda 
Jobasi: 
l. Estetikanin` predmeti
2. Estetika ha`zirgi ilimiy bilimler sistemasinda
3. Estetikaliq teoriyanin` ja`miyetlik o`mirdegi roli.
Belgili, qa`legen ilimnin` tiykarin tu`sindiriw oni predmetlik aniqlawdan baslanadi. Anaw ya minaw
ilimnin` predmetin aniqlaw bul haqiyqatliqtin` sol ilim tanip biliwge bag`darlang`an ta`repin ashiw. Bul
degen so`z, birinshi gezekte ol ilim shug`illanatug`in nizam ha`m nizamliqlardi u`yreniw.
Estetikag`a baylanisli bulardin` za`ru`rligi ju`da` ku`sheyedi. Nege degende, estetika
qa`niygelerinin` ishinde estetikanin` predmetine baylanisli turaqlasqan pikir joq. «Estetika» terminin
birinshi ret ilimiy aylanisqa tu`sirgen alim nemets filosofi A.Baumgarten (lulr-luyw) «Estetika»
80
atamasindag`i kitabinin` tiykarina grektin` «estezis» (aisthesis) so`zin jatqizadi. Bul so`z seziw,
sezgirlik, qabillaw degendi an`latadi. Leibpitstin` izi menen Baumgarten ruwxiy turmistin` pu`tkil
oblastin u`sh sferag`a bo`ldi: aqil-oy, erk, sezim.
Aqil-oy, oylaw sferasin qashshannan logika izertleydi, al erk sferasin etika izertleydi. Etika «etos»
so`zinen aling`an (etika grekshe, latinshasinda ethos–u`rp-a`det, xarakter).
Demek, dep pikir etti A.Bumgarten, seziwlik biliwdi u`yreniw ushin ayriqsha ilim – estetika kerek.
Solay etip, Baumgartende estetika gnoseologiyanin` bir bo`legi sipatinda tu`sindirildi. Estetikanin`
maqsetin ol jetiliwdi (go`zzalliq) seziwlik biliwdin` ja`rdeminde tanip biliw dep tu`sindirdi.
Degen menen, estetikanin` tiykarin salg`an A.Baumgarten dep esaplaw onin` eki yarim min` jildan
ha`m ko`birek waqittan turatug`in tariyxin esapqa almaw menen barabar. Biraq, Baumgartennin`
xizmetin seziw, ol estetikanin` filosofiyaliq plandag`i o`zinshe ilim sipatinda qa`liplesiwine u`les qosti.
Estetikanin` predmetin aniqlawda eki liniya bar:
l) Estetika–go`zzalliq tuwrali ilim yamasa go`zzalliq filosofiyasi.
Go`zzalliqtin` estetikaliq bahaliqlardin` ilimdegi izertlewdin` birinshi ob`ekti ekenligi aniq. Degen
menen, go`zzalliq pu`tkil estetikaliq bahaliqlardi toliq qamtiy almaydi. Aqiri, estetikaliq bahaliqlarg`a
garmoniyaliq, ba`lentlik, tragiklik, komiklik h.t.b. kiredi. Bul bir. Ekinshiden, estetikani go`zzalliq
teoriyasi dep g`ana qaraw onin` iskusstvonin` uliwma teoriyasi ekenligine nuqsan keltiredi, aqiri
iskusstvoni tek go`zzalliqtin` ko`rinisi menen sheklew boladi.
2) Estetikanin` predmeti – iskusstvo, onin` uliwma nizamlari degen ko`zqarastin` artiqmashlig`i
sonda, ol estetikaliq oydi birinshi gezekte iskusstvonin` en` uliwma nizamlarin tanip biliwge
bag`darlaydi. Degen menen, bul ko`zqaras ha`m biraz sheklengen. Materialliq ha`m ruwxiy
iskerligimizde estetikaliq faktor ju`da` enisken ha`zirgi da`wirimizde dizain siyaqli o`zinde iskusstvoni
ha`m «iskusstvo emeslerdi», ko`rkem ha`m ko`rkem emes (utilitarliq) iskerlikti ushlastiriw ha`m bar.
Usinday sebeplerge baylanisli estetikanin` predmetin haqiyqatliqti estetikaliq men`geriw degen
tujirim durisliqqa kelse kerek. Solay etip, estetikani adamnin` haqiyqatliqti estetikaliq men`geriwinin`
ma`nisi ha`m nizamliqlari haqqinda ilim dep aniqlasa duris boladi. Birinshiden, estetika o`zinin`
izertlew waziypasin go`zzalliq penen sheklemeydi, ekinshiden ol iskusstvonin` ta`biyatin ha`m ma`nisin
biliw menen sheklenbeydi. u`shinshiden, estetikanin` filosofiyaliq plandag`i ilim ekenligi
ashimayriqlanadi. Sebebi, estetika filosofiyanin` izi menen adamzattin` haqiyqatqa qatnasinin` belgili
formasin izertleydi.

---

Tag`i bir artiqmashlig`i sonda, bunday ko`zqaras estetikaliq oydi pu`tkil estetikaliq bahaliqlardin`
baylig`in biliwge, estetikaliq faktordin` adamzattin` qa`legen oblastinda tanip biliniwine bag`darlaydi.
Sonday-aq, pu`tkil diqqatti birinshi gezekte iskusstvoni tanip biliwge bag`darlawg`a ja`mleydi. Onin`
u`stine, iskusstvonin`, ko`rkem do`retiwshiliktin` ta`biyatin ha`m ma`nisin tanip biliw o`z sferasinin`
nizamlarin tanip biliwden basqa metodologiyaliq funktsiyani ha`m atqaradi. Ol estetikaliqtin` pu`tkil
oblastin tanip biliwge gilt boladi. Bu`ginliginde estetikaliq teoriya ju`da` ken`eyip ketken o`z ishine
ko`p g`ana bag`darlardi aladi:
l) iskusstvonin` uliwma teoriyasi
2) estetikaliq ilimnin` o`zinin` metodologiyasi oblastindag`i izertlewler
3) materialliq-o`ndirislik iskerliktin` estetikasi
4) injener-konstruktorliq iskerlik penen ilimiy do`retiwshiliktin` estetikasi
5) ta`biyat estetikasi
6) adam qarim-qatnasinin` estetikasi
7) turmis ha`m minez-quliq estetikasi
8) sport estetikasi.
Shamasi, bul bag`darlardin` keleshekte o`zinshe distsiplinalar bolip qa`liplesiwine daw joq. Degen
menen, estetika ha`m estetikaliq iskerliktin` konkret tu`rlerin izertleytug`in distsiplinalarg`a baylanisli
o`zinin` metodologiyaliq rolin ku`sheytedi.
2. Estetika a`zelden du`n`yag`a ko`zqarasliq ilim bolg`anliqtan onin` filosofiyaliq distsiplina
ekenligi aniq. Estetika filosofiyada o`zine tiyisli barliq tiykarg`i problemalardi sheshiw boyinsha
tiykarg`i metodologiyaliq printsiplerdi tabadi. Aytayiq, haqiyqatliqti estetikaliq ha`m ko`rkem
men`geriwde ob`ektivlik atli dialektikaliq metodtin` talaplarin biykarlaw qiyin. Barliq qubilislardi
olardin` rawajlaniw protsesinde, olarg`a konkret-tariyxiy podxodta, biliw protsesine praktikani ha`m
81
kirgiziwde qaraw bar. Bul talaplar, a`sirese haqiyqatliqti estetikaliq ha`m ko`rkem men`geriwdi ilimiy
biliwde ju`da` za`ru`rli.
Sonday-aq, filosofiyadag`i ja`miyetlik bolmis ha`m ja`miyetlik sana problemasinin` ilimiy ha`m
estetikaliq sananin`, ha`m iskusstvonin`, olardin` ja`miyetlik o`mirdegi orni ha`m sotsialliq
funktsiyalarin aniqlawda a`hmiyeti u`lken. Aqiri, estetikaliq sananin` ta`biyatin ha`m spetsifikasin
tu`siniwde ja`miyetlik sananin` erkinligi, ja`miyetlik sananin` o`z-ara quramali baylanisi, bazis ha`m
nadstroyka tuwrali ilimiy-filosofiyaliq tujirimlar u`lken rol`ge iye.
Estetikag`a filosofiya g`ana emes, estetika ha`m filosofiyag`a ta`sir etedi. Aytayiq, gnoseologiyanin`
ma`selelerinin`
keleshektegi
izertleniwi
ko`rkem
biliwdin`
protsesslerin
uliwmalastirmay,
interiretatsiyalamay mu`mkin emes. Bahaliqlardin` ilimiy teoriyasi estetikaliq qatnas ha`m estetikaliq
kategoriyalar menen baylanisli.
Soni da aytiw kerek, ja`miyetlik sananin` otnositelli erkinligi ma`selesi ko`p jag`dayda iskusstvoni
u`yreniw tiykarinda qa`liplesken.

---

Estetika sotsiologiya menen sibaylasadi.
Sotsiologiya sotsialliq biliwdin` ken` sferasi sipatinda o`z ishine tiykarinan u`sh da`rejeni kirgizedi:
uliwma sotsiologiyaliq da`reje, jeke sotsialliq, sotsiologiyaliq teoriyalar, konkret-sotsiologiyaliq
izertlewler. Birinshi da`rejege baylanisli aytildi. Orta da`rejedegi izertlewler menen, ma`selen
estetikanin` iskusstvo sotsiologiyasi menen baylanisin alayiq.
Iskusstvoni izertlewdin` waziypalarinin` biri – iskusstvonin` ha`m ja`miyettin` ko`p tu`rli
baylanislarin, onin` sotsialliq belgilengenligin, funktsiyalarin ashiw. Mine, usinda iskusstvo
sotsiologiyasinin` sotsiologiyaliq bilim sipatinda waziypasi ko`rinis tabadi.
Ayirmashiliq sonda, estetika tek iskusstvonin` sotsiologiyaliq aspektlerin u`yrenip qoymastan,
haqiyqatliqti estetikaliq men`geriwdin` barliq formalarin izertleydi.
Sonday-aq, iskusstvoni estetikaliq izertlew iskusstvonin` spetsifikasin izertlewge, al iskusstvoni
sotsiologiyaliq izertlewdin` waziypasi uliwma sotsiologiyaliq nizamlardin` iskusstvo sferasinda
ko`riniwinin` mexanizmin ashiwg`a bag`darlang`an.
Iskusstvo sotsiologiyasinin` tu`sinik, kategoriyaliq apparati ha`m o`zgesheklikke iye. Ma`selen,
«ja`miyettin` ko`rkemlik turmisi» tu`sinigi ko`birek sotsiologiyaliq ta`rtipke iye.
Konkret-sotsiologiyaliq izertlewlerge kelsek, olardin` ko`pshiligi aniq estetikaliq bag`darg`a iye. Bul
a`sirese estetikaliq ha`m ko`rkemlik ta`wir ko`riw boyinsha informatsiyalar jiynap qayta islew menen
baylanisli. Ma`selen, iskusstvonin` bos waqittin` du`zilisindegi orni, adamnin` estetikaliq ma`deniyati
menen miynet iskerligi arasindag`i baylanisi h.t.b.
Estetika menen psixologiyanin` o`z-ara baylanisi ma`selesine kelsek, haqiyqatliqqa estetikaliq
qatnastin` barliq elementleri, meyli estetikaliq sezimler, meyli estetikaliq talg`amlar, ko`rkem
do`retiwshilik protsesi ya ko`rkem qabillaw – ha`mmesi de o`zlerinde psixologiyaliq momentke iye.
Ha`zirgi psixologiya ju`da` ken`: fiziologiya menen ushlasatug`in eksperimentalliq psixologiyadan
baslap teoriyaliq psixologiyag`a deyin arasina qamtiydi. Tikkeley filosofiyaliq problematika menen
o`tlesedi. Iri psixologlardin` estetikaliq qatnas, ko`rkem do`retiwshilik protsessleri h.t.b. problemalarg`a
belgili estetikaliq ilimnin` ko`p g`ana tarawlari psixologiyaliq ilimnin` mag`liwmat ha`m juwmaqlarin
paydalaniwdan turadi.
So`ytse de iskusstvoni izertlewdin` psixologiyaliq aspektleri estetikanin` ornin basa almaydi.
Ha`zirgi da`wirde estetika kibernetika, semiotika, matematika ilimlerinin` metod ha`m qurallari
enisiwde. Bul nizamli qubilis, a`lbette absolyutlenbewi tiyis. Estetikanin` estetikaliq iskerliktin` ha`r
tu`rli forma ha`m tu`rlerin izertleytug`in distsiplinalarg`a baylanisli metodologiyaliq ha`m
integratsiyaliq rolin biykarlay almaysan`.
Estetika jeke iskusstvoliq distsiplinalar menen, a`debiyattaniw menen, muzika taniw, teatr taniw h.b.
tig`iz baylanisli. Bul birinshi gezekte iskusstvonin` uliwma teoriyasina tiyisli.
Eger iskusstvonin` jeke teoriyalari iskusstvonin` anaw ya minaw konkret tu`rinin` qaytalanbas
o`zgesheliklerin ashsa (ma`selen, a`debiyat, muzika, ta`spirlew iskusstvosi), iskusstvonin` uliwma
teoriyasi estetikanin` bo`legi sipatinda iskusstvonin` ha`mme tu`rlerine ta`n nizamliqlardin` uliwma
belgileri menen shug`illanadi. Iskusstvonin` uliwma belgileri taza tu`rinde o`mir su`rmegenlikten
iskusstvonin` jeke tu`rlerinin` o`zgeshelikleri arqali ko`rinis tabadi.
82
Bul jeke distsiplinalar estetikada teoriyaliq њa`m metodologiyaliq tiykarlarg`a ha`m printsiplerge
iye boladi. Olarsiz iskusstvotaniw ilim bolmay qaladi.
Qullasi, jeke iskusstvotaniwliq distsiplinalar ushin estetika iskusstvonin` uliwma teoriyasi g`ana

---

bolmastan, onin` haqiyqatliqti estetikaliq men`geriwdin` uliwma nizamliqlarin izertleytug`in tarawlari
ha`m u`lken a`hmiyetke iye. Olar birinshi gezekte go`zzalliqtin` ta`biyatina ha`m estetikaliq idealg`a
tiyisli.
3. Estetikanin` praktikaliq a`hmiyeti ma`selesi qanday, ol haqiyqatliqqa qanday real` ta`sirge iye,
sotsialliq quriw, do`retiwde onin` qatnasi qanday degen sorawlarg`a juwap beriw ju`da` za`ru`rli. Bul
en` aldi menen estetikaliq teoriyanin` iskusstvog`a ta`sirinde, ko`rkem do`retiwshiliktin` real`
praktikasina, pu`tkil ko`rkem ma`deniyatqa ta`sirinde ko`rinis tabadi.
Belgili, burinlari ko`p g`ana estetikaliq teoriyalarg`a estetikanin` normativlik ha`m tu`sindiriwshilik
funktsiyalarin qarama-qarsi qoyiw ta`n boldi. Ma`selen, klassitsizm ushin estetikanin` waziypasi aqilg`a
saling`an norma, printsiplerge xudojniktin` bag`iniwi tiyis bolsa, pozitivistlik liniya estetikasi
ko`rkemlik protsessti tu`sindiriw ha`m sipatlaw menen shekleniwi tiyis.
Estetikanin` praktikaliq bag`dari a`debiy-ko`rkem kritikag`a onin` qatnasi arqali realizatsiyalanadi.
Duris a`debiy-ko`rkem sin za`ru`rli, biraq estetikaliq ilim menen iskusstvo praktikasi arasinda ol jalg`iz
g`ana baylanisshi emes.
Estetikaliq teoriya xudojniktin` ilimiy du`n`yag`a ko`z-qarasinin` a`hmiyetli faktori.
Estetika iskusstvoni tutiniwshi – tamashago`y, oqiwshi, tin`lawshi ushin ha`m a`hmiyetli.
Sonday-aq, estetikaliq teoriya tek xudojnik ushin g`ana emes, iskusstvoni basqariwdi a`melge
asiriwshilar ushin za`ru`rli.
Estetikanin` praktikaliq roli estetikaliq ta`rbiya protsesi arqali da a`melge asiriladi.
Estetikaliq teoriya adamnin` estetikaliq ma`deniyatin qa`liplestirip, ja`miyetlik o`ndiristin`
a`hmiyetli faktorina aylanadi ha`m basqa ilimler menen birge ja`miyettin` o`ndiriwshi ku`shlerine
aylanadi.