Leksikologiya bilib oling. Leksikologiya

 
SO´Z VA LEKSEMA 
 
Esda saqlang.
Ma´lum ma´no bilan bog´langan (1) va morfologik shakllangan (2) tovush yoki 
tovushlar birikmasi 
so´z
sanaladi. 
Eslatma
. 
So´z
ikki xil ma´no bildiradi: a) soʻz, b) leksema. 
Boshqacha usulda tushuntirish: a) Har qanday so‘zning leksemaviy tomonini biz maktabga, 
repetitorga bormasdanoq anglashga uringanmiz. Bunga isbotni Abayning yozganidan bilib olamiz: 
“
Bola onadan tug‘ilganda ikki odat bilan tug‘iladi. Biri: yesam, ichsam, uxlasam demoqlikdir, 
albatta; shuningdek, bular tanning sihat-salomatligi uchun zarur hamdir; bular bo‘lmasa — tanda 
jon ham bo‘lmaydi, o‘smaydi ham, quvvatga ham kirmaydi. Ikkinchisi: ko‘rsam, bilsam 
demoqlikdir. Bola yoshligida nimani ko‘rsa, shunga talpinadi, yalt-yult etib qaraydi, ko‘rgan 
narsasini qo‘li bilan ushlab, yuzi-ko‘ziga yaqin olib borib suykagisi, og‘ziga solib tishlagisi keladi. 
Karnay-surnay ovozini eshitsa — yon-atrofiga alanglab qaraydigan bo‘ladi. Sal kattaroq 
bo‘lganidan key in esa, it hursa ham, mol ma’rasa ham, birov kelsa ham, yig‘lasa ham o‘rnidan 
tura yugurib chiqib qaraydigan va: «U nima?», «Bu nima?», «U nega unday qildi?», «Bu nega 
bunday qildi?» deb ko‘zi ko‘rgan, qulog‘i eshitgan narsalarni so‘raydigan bo‘ladi — hech tin 
topmaydi. Bularning hammasi ko‘rsam ekan, bilsam ekan, o‘rgansam ekan, degan tabiiy qiziqish 
alomatidir, albatta.
Dunyodagi barcha mavjud hodisalarning sirini hech bo‘lmasa yuzakiroq bo‘lsa ham bilmaslik — 
bu odamgarchilikdan emas. Shuni ham bilmagandan keyin, bu odam odam emas, balki hayvondan 
hech farqi yo‘qdir...
” 
b) So‘zning so‘z tomoni esa ilmiylikdagi jarayondir. Dehqonobod so‘zi yangrasa, shu tumanda 
yashovchilar darhol tuman markazini, tog‘-u toshlarni, qo‘y-qo‘zilarni ko‘z oldiga keltiradi. Bu — 
leksema
. Ammo Dehqonobod so‘zi atoqli ot, yasama so‘z, 2-qismi “obod” so‘zi bo‘lganligi uchun 
qo‘shib yozilishi kerakligi, ot+sifat tipidan hosil bo‘lganligi, barcha turdagi gap bo‘lagi uchun asos 
bo‘la olishi esa so‘zning 
so‘z
tomonidir. 

---

Muallif: Fazliddin O‘taganov 
91 965 55 99 
Xulosa:
So‘zning leksema tomonini(tushunchani) maktab, bog‘chaga kelar yoshga qadar 
anglaymiz(Joiz bo‘lsa, butun umr leksema anglaymiz), so‘zning so‘z tomonini (ilmiyligini) esa 
ta’limda ustozlardan, kitob va internetlardan o‘rganamiz. Masalan, ona tiliga repetirorga borgan 
bola grammatikani o‘rganishga boradi, yangi so‘zlarni o‘rganishga emas. 
Esda saqlang.
Tilning lug´aviy (leksik) ma´no bildiruvchi birligi 
leksema
sanaladi. Lug´atlarda 
bosh so´z sifatida 
leksemalar
beriladi. Masalan, ingliz tilida “o‘qimoq” so‘zi “read” so‘zi orqali 
aglanadi. Read-o‘qimoq deb berilgan, o‘qidi, o‘qigan, o‘qimoqchi deb berilmaydi.