Leksika leksikologiya va semasiologiya haqida umumiy tushuncha

SO'Z MA'NOLARI O'RTASIDAGI MUNOSABATLAR
So'zlar leksik yoki grammatik ma'nolaridagi umumiy va o'xshash alomatlari bilan ma'lum turlarga bo'linadi. So'zlar o'rtasidagi aloqalar o'xshashlik va tematik asosda bo'ladi. Masalan, gapirmoq, so'zlamoq, aytmoq kishilarning tushun­cha­­si­da o'xshashlik aloqasi asosida bir leksik-semantik guruh­ni tashkil qiladi. Bu leksik-semantik guruhda yaxshi, yomon, tez, sekin, mayin, g'aliz tushunchalari so'zlamoq fe'li bilan bog'lanib, bir tematik guruhni hosil qiladi. Tilning lug'at tar­kibi ana shunday bir qancha leksik-semantik va tematik guruh­larga bo'linadi. Ko'p ma'noli so'zlar bir yo'la bir qancha leksik-semantik guruhlarga kirishi mumkin. Qarindoshlikni bildiruv­chi so'zlar, xursandchilik yoki xafachilikni ifodalovchi so'zlar, turli hissiyot va boshqalarga tegishli so'zlar alohida leksik-semantik guruhlarni tashkil etadi. Ularni tadqiq etishda "se­man­tik yoki tushuncha maydoni" nazariyasidan, kontekstdan va leksemalarning birikuvidan (bu ko'pincha "valent­lik" deyiladi) foydalaniladi.

"Semantik yoki tushuncha maydoni" ma'nolari bilan bog'langan so'zlarni birlashtiradi. Bunday so'zlar, odatda, bir leksik-semantik guruhni tashkil qiladi. Jumladan, rang-bo'yoq­ni bildiruvchi so'zlar, vaqtni harakat-holatni ifodalovchi so'zlar alohida "semantik maydon"ga egadir. So'zlarning umumlash­gan va konkret ma'nolari kontekst yordamida aniqlanadi. So'z ma'nolarini nutq situatsiyasi (og'zaki nutqda) va kontekst (yozma nutqda) yordamida o'rganadigan soha kontekstologiya deb yuritiladi.

Tilda leksemalarining birika olishi yoki birika olmasligi masalasi ularning ma'nolari o'rtasidagi aloqalarga bog'liq bo'ladi. Masalan, qizil va ketmoq leksemalarining birikishi mum­kin emas. Chunki ularning sememalari (ma'nolari) o'rta­sida hech qanday aloqa yo'q. Biroq tez ketmoq deyish mum­kin, chunki harakatning bajarilish holati bilan munosabati aniq. O'zbek tilidagi ko'k va havo rang hamda rus tilidagi синий va голубой so'zlariga nemis tilida blau, fransuz tilida bleu, ingliz tilida blue so'zlari to'g'ri keladi. Biroq bu tillarda so'zlarning birikuvi bilan kelib chiqqan qo'shma so'zlar mav­jud. Nemis tilida hellblau, himmelblau, fransuz tilida bleu chair, bleu de ciel, ingliz tilida light blue, pale blue, sky-blue so'zlari "havo rang", "голубой" ma'nosida qo'llaniladi. Nemischa dunkelblau, fransuzcha bleu fonce, inglizcha dark blue so'zlari "ko'k, синий" ma'nosida ishlatiladi. Ko'rinadiki, turli tillarda narsalarning belgilarini atash (nominatsiya funk­siyasi) farq qiladi. Chunki tillarning leksik sistemalari o'rtasida katta farq mavjud bo'lib, bu farq so'zlarning "semantik may­doni" va leksik-semantik guruhlari ichidagi tafovutlarni kelti­rib chiqaradi.

So'zlar asosiy (to'g'ri) va ko'chma ma'noda ishlatilishi mumkin. So'zning asosiy (to'g'ri) ma'nosi bevosita shu so'zning atama funksiyasi bilan bog'liq bo'ladi. Masalan, tulki – ayor hayvon, ayiq – kuchli hayvon. So'zning o'zi ifoda etayotgan narsa yoki tushuncha bilan bog'lanmay, shu narsaning biror belgisi yoki holati bilan boshqa narsaning shunday belgisini ifodali qilib ko'rsatish uchun qo'llangan ma'nosi ko'chma ma'no deyiladi. Masalan: U – tulki ("ayyor odam" ma'nosida). Erkin – xo'roz ("mard odam" ma'nosida). Bu o'rinda tulki va xo'roz so'zlari "ayyor odam", "mard odam" ma'nolarida qo'llansada, ularning to'g'ri ma'nolari ham ko'zda tutiladi.

So'zlarning ko'p ma'noli bo'lish xususiyati polisemiya (poly – ko'p, sema – ma'no) deyiladi. Dum so'zi biror jonivor yoki hayvon organizmining bir qismi sifatida to'g'ri ma'noda ishlatiladi. Biroq dum so'zi "ikki baho" ma'nosida ishlatilganda 2 raqamining yozuvdagi "dumi" nazarda tutiladi. Dum so'zi ota-onasiga ergashib yuruvchi bola ma'nosida ham ishlatiladi. Binobarin, dum so'zi ko'p ma'noli hisoblanadi. Ba'zan so'z birikmalarida ishtirok etgan so'z o'zining to'g'ri ma'nosida, ikkinchisi esa ko'chma ma'noda qo'llanadi. Masalan, tosh yurak so'z birikmasida yurak to'g'ri ma'noda, tosh so'zi esa ko'chma ma'noda ishlatilgan. Biroq bu so'z birikmasi bir butun holda (tosh yurak) ko'chma ma'noli deb hisoblanadi. Chunki uni tashkil etgan so'zlarni uzib olish ma'noga putur yetkazadi. Bunday o'rinlarda so'zlarning birikuvi (valentligi) katta aha­miyatga ega. Demak, so'zlarning leksik ma'nosini shakllan­tirishda ularning grammatik xususiyatlari xizmat qiladi. Ko'ch­ma ma'noda qo'llangan so'z ko'pincha boshqa "semantik maydon"ga o'tadi. Yuqoridagi misollarda bu yaqqol ko'rinadi. Ko'p ma'noli so'zning har bir ma'nosi boshqa so'zlarning ma'nolari bilan aloqaga kiradi. So'zlar bir-biriga o'xshashligi, yaqinligi va nutq situatsiyasida (kontekstda) ishlatilishiga ko'ra ma'nolarini o'zgartirishi mumkin. So'zning ko'chma ma'nolarda ishlatilishi barcha tillar uchun xosdir. So'z ma'nosining ko'chish usuli to'rt xil bo'ladi: metafora, metonimiya, sinekdoxa, funk­sional ko'chish.

Bir narsa nomining ikkinchi narsaga shakl, rang va bosh­qa biror jihatdan o'xshashligi asosida ko'chirilishi metafora (grekcha methaphora – "ko'chma nom, ko'chirish") deb ataladi: sovuq qarash, istarasi issiq, ... o'zi pok, ham so'zi pok (Uyg'un, I. Sulton) kabi. Tulki, xo'roz, dum so'zlari ma'no­lari­ning ko'chishi ham (yuqorida izohlangan) metaforik usuldir.

So'zlar asli nomlar hisoblanadi. Ko'chma ma'nolar so'zning mana shu ma'nosi negizida paydo bo'ladi. Bir xil narsa yoki hodisani ifodalayotgan so'z boshqa xil narsa yoki hodisa ifodasi uchun qo'llana boshlaydi.

Bir narsa nomining ikkinchisiga ko'chirilishi ular o'rtasi­dagi haqiqiy aloqaning mavjudligiga asoslansa, u metonimiya (grekcha metonimia – "qayta nomlash") deyiladi. Masalan, ikki piyola ichdi ("choy ichdi" ma'nosida), Lermontovni o'qidim ("Lermontov asarlarini o'qidim" ma'nosida). Kelgusi uchrashuvga atlas kiy, atlas (Yu.Shomansur) "atlas kóylak" ma'nosida ishlatilgan). Inglizcha iron – dazmol so'zi temir so'zidan glass – stakan so'zi shisha so'zidan olingan metoni­miyalardir. Ba'zan ixtirochining nomi yoki biror joyning nomi ham narsaga ko'chirilishi mumkin. Masalan, ford, dizel, volt, gers, lavsan (uni kashf etgan laboratoriyaning nomi), boston, shotlandka kabi.

Bir butun narsani uning biror qismi bilan atash yoki qism nomini butun uchun qo'llash keng tarqalgan. Bu hodisa sinekdoxa (grekcha synekdoche – "odatdagi tushunish" ma'nosida) deyiladi: Besh qo'lingni og'zingga tiqma. Uzoqdan kalla (laqab) ko'rindi gaplarida qo'l (butun) barmoq (qism) ma'nosini; kalla (qism) kishi (butun) ma'nosini ifoda etayapti. Oqsoqol (qism) so'zining erkak kishi, tuyoq, bosh qism) so'zlarining mol, qo'y, echki (butun) ma'nolarida qo'llanishi ham sinekdoxaga misol bo'ladi. Sinekdoxa hodisasi ko'proq o'simlik va sabzavot nomlarida uchraydi: shaftoli so'zi daraxtni ham, uning mevasini ham bildiradi. Olma, o'rik, gilos, yong'oq, qovun kabi so'zlar ham shu xususiyatga ega.

Ma'noning funksional ko'chishi narsalarning bajaradigan vazifasining o'xshashligi, yaqinligiga asoslanadi. Qadimda xatni g'oz pati bilan yozar edilar. Keyinchalik po'lat qalamlar vujudga keldi. G'oz pati vazifasini bajara boshlagan bu qalamlar pero deb atala boshlandi. O'zbekcha siyoh, o'q so'z­la­rining ma'nosidagi o'zgarish ham shu usulda yuz bergan. Ilgari xat qora suyuqlik bilan yozilar va bu modda siyoh deb atalgan. Hozir esa qizil, ko'k va boshqa rangdagi siyohlar ma'nosida qo'llanadi. Ilgari o'q so'zi yoyning o'qi ma'nosida ishlatilgan. Hozir esa miltiq o'qi, pulemyot o'qi, avtomat o'qi, to'p o'qi ma'nolarida qo'llanadi.

So'z ma'nolarining kengayishi yoki torayishi ham so'z­larning semantik taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega. Masa­lan, o'zbek tilidagi yasatmoq fe'li odamni, ko'chani, binoni, uyni, xonani yasatmoq kabi keng ma'nolarda ishlatiladi. Yurak so'zi kishi a'zosining biri ma'nosidan tashqari – keng ma'no – ko'krak qafasi ma'nosida ham qo'llanadi. Mashina so'zi avtomobil ma'nosida, osh so'zi palov ma'nosida qo'llanganda, ularning ma'nolari torayadi.