Leksik qatlamlarning badiiy asardagi o`rni

LEKSIK QATLAMLARNING BADIIY ASARDAGI O`RNI

Har qanday milliy til kabi o’zbek tili ham o’zbek millatini birlashtiruvchi, uning milliy ruhini ifodalovchi vositadir. Chunki Respublika Prezidenti ta’kidlaganidek: “Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili bu millatning ruhidir. Ona tilini yo’qotgan har qanday millat o’zligidan judo bo’lishi muqarrar”¹.

XX asr oxiri va XXI asr boshi o’zbek nasri (xususan, qissa va romanlari) borasidagi kuzatilgan tadqiqotlarda ularga, asosan, adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan yondashilib, yozuvchining ijtimoiy-falsafiy qarashlari, qahramon va ruhiyat muammosi, psixologik tasvir, bayon usuli va boshqalar haqida fikr yuritiladi.

Bu davr asarlaridagi mualliflarning til imkoniyatlaridan foydalanish masalasi yoki qissa va romanlarning lisoniy jihati deyarli yoritilmagan, aytish mumkinki, nasriy asarlarning bu jihatiga endi-endi e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, Karimov S.A. “O’zbek tilining badiiy uslubi”doktorlik dissertatsiyasi, Yo’ldoshev M. “Cho’lpon badiiy til mahorati” nomzodlik ishi, Normurodov R.U. “Shukur Xolmirzayev asarlarining til xususiyatlari” nomzodlik ishlarini keltirish mumkin.

Ilgariroq badiiy asar poetikasiga nisbatan lisoniy yondashuvga harakat H.H.Niyoziy, Cho’lpon, A.Qodiriy, Oybek, G’.G’ulom, A.Qahhor, Said Ahmad kabi adiblar ijodiga nisbatan kuzatiladi. Shomaqsudov A. “O’zbek adabiy tilining rivojlanishida Hamza ijodining ahamiyati”, Shoabdurahmonov Sh. “Oybek romanlarining tili va stili”, To’rabekova S. “G’afur G’ulom poemalarining tili va stili haqida”, Samadov Q. “Oybek til mahoratining ba’zi masalalari”, Turdialiyev B. “Hamza va o’zbek adabiy tili”, Aliyev A.Yu. “Abdulla Qodiriy «Obid ketmon» qissasining ba’zi til xususiyatlari” , Yuldashev B. “Yazыk i stil proizvedeniy Saida Axmada” ishlarini sanab o’tish mumkin.

So’nggi davr yozuvchilari nasriy asarlari xususidagi ilmiy tadqiqotlar xarakteri, asosan, adabiy tahlil doirasida ekanligi va badiiy asar tilini lingvistik jihatdan o’rganishga ehtiyoj ortganligi bois, keyingi paytda lingvopoetik tahlilga e’tibor ancha kuchaydi. Bu borada qator ishlar ham amalga oshirildi. Xususan, R.U.Normurodovning «Shukur Xolmirzayev asarlarining til xususiyatlari» (2000), M.Yo’ldoshevning «Cho’lpon so’zining sirlari» (2002), G.Muhammadjonovaning «80-yillar oxiri 90-yillar boshlari o’zbek she’riyatining lingvopoetik tadqiqi» (2003), M.Muhiddinov va S.Karimovlarning «G’afur G’ulomning poetik mahorati» (2003), D.Ne’matovaning «Cho’lpon publitsistikasining lingvistik xususiyatlari» (2004), S.Boymirzayevaning «Oybek prozasining lingvostilistik tadqiqi» (2004) kabi tadqiqotlarida Cho’lpon, Oybek, G’afur G’ulom kabi so’z ustalari ijodini o’rganishga bag’ishlangan an’anaviy mavzular yoki she’riyat borasida tadqiqotlar olib borilgan. Bular ichida Shukur Xolmirzayev ijodi tahliliga bag’ishlangan tadqiqotdagina belgilangan davr nasrining o’ziga xos poetik xususiyatlarini o’rganish maqsad qilib olingan. Bu borada muayyan ishlar amalga oshirilganiga qaramay, ko’rsatilgan davrdagi ayrim yetuk ijodkorlar asarlarining lisoniy jihatlari deyarli o’rganilmaganligi ishning dolzarbligini belgilaydi.