Lekciya madaniy taraqqiyot va ma'NAviy meros

Lekciya - 3.
MADANIY TARAQQIYOT vA MA'NAvIY MEROS
Miyraslar, joqarıda kórip ótkenimizday, keń qamtılǵan túsinik. Sol sebepli ol birinshi
náwbette dúnyadaǵı hámme xalıqlardıń múlki esaplanadı. «Materiallıq miyraslar - dep ataladı, «Filosofiya»
qomusiy sózliginde,- áwladlar tárepinen jaratılǵan ámeliy tájiriybe, etikalıq, ilimiy, oylawiy, diniy
hám ruxiy qarawlarda xalıq mádeniyatı hám ijodi sıyaqlı materiallıq hám de ruwxıy jazıwlar kompleksi”1. Mádeniyat túrli dáwirlerde rawajlanıwı processinde ózgerip, rawajlanıwlasıp barǵan. Insan
dáslepki turmıs formasında tirichilikning túrli faktorların - ańshılıq, kóshpelinchilik, sharbashılıq,
dıyxanshılıq, xunarmandchilikni payda etdi, bara-bara qala hám awıl turmıs tárizin payda
etdi. Keyingi áwlad ájdadlar jaratqan kúndelik mútajlikke qurallarından múmkinshiligine kóre
ózlestirip paydalanǵan. Mútajlikti qandira almaǵanları umıtılǵan, ayırımları joqarı dárejede jetilistiriwtirib,
saqlanǵan. Kezi kelip muzeyler bıykarǵa tashkil etilmegen - ol erdagi kórgezbeler ótken zaman áwladlar
turmıs hám oylaw tárizin oyda sawlelendiriwge múmkinshilik beredi.
Búgin biz ushın materiallıq miyraslar bolıp qalǵan hádiyseler ótken zamanda turmıstıń, turmıs
keshirimdiń zárúrli faktorına aynalǵan edi. Materiallıq miyraslardıń ayırım qırları, joqarıda
aytqanimizdek, mútajlikti qandira almaǵannan keyin joǵalıp ketiwge júz tutqan bolsa, ayırımları barǵan sayın
olamshumul áhmiyet kásip eta barǵan. Ullı jipek jolı júzege alıp kelgen materiallıq hám ruwxıy
mádeniyat bunıń jaqtı úlgisi bolıp tabıladı. Házirge kelip dúnya mádeniyatı tariyxında “Ullı jipek jolı
mádeniyati” degen at payda boldı. Sonday eken, dáslepki dáwirde materiallıq mútajlik quralı bolǵan
zat olamshumul materiallıq hádiysege aylandı. Sol sebepli “Ullı jipek jolı mádeniyati” tuwrısında
tolıq maǵlıwmat bermekshimiz.
Ullı jipek jolı Kitaydıń orta bóleginen batısqa Orta er teńizi jaǵalarına shekem
shozılǵan hám evroosiyoning qurǵaqlıq bólegin kesip ótken. Bul jol 7000 kilometrden aslamlaw.
Kitay - dúnyada dáslepki bar jipak qurtı bagıwdı oylap tabıw etken mámleket, Sonıń menen birge, nawqan qurti urıwı
Kitay sırtqı sawda baylanısında batıs mámleketlerine kirip etilgen tiykarǵı tavar túri edi.
Sonı atap ótiw kerek, jipek jolı jalǵız mádeniyat bolıp qáliplespegen sonda da,
Iran, Indiya, Orta Aziya hám Kitay mádeniyatın keskin túrde ózgertirgen.
Ullı jipek jolınıń tiykarǵı bólegin Orta Aziyadan ótken. Bul jol Orta Aziyanıń taw
dizbeleri boyınsha belgilengen. Kopetdog' Irandıń arqa bólegindegi Xurasan úlkesi menen Orta
Aziyanıń batıs bólegi tegisligin ekige bolıp turadı. Amudarya hám Sirdaryo sol tegislikten oqib
ótedi.
Arqa Iran, Indiya hám Kitay arasında jaylasqan jipek jolınıń tiykarǵı sızıǵı batıs,
qubla hám shıǵısqa qaray shozılǵan. Bul jollar orayı Orta Aziyada tutasǵan edi.
Ullı jipek jolı bir qatar mámleketlerdiń ekonomikalıq rawajlanıwında zárúrli rol' oynaǵanı shubhasız.
Biraq sawda baylanısı retinde shólkemlesken bul munasábettiń materiallıq tarakqqiyotdagi roli qanday
boldı? Shubhasız, Ullı jipek jolı ekonomikalıq tarawda qanshellilik rolk oynaǵan bolsa, materiallıq
rawajlanıwda da zárúrli alǵa jılısıwlardı payda etdi. Áwele, bir mámleket degi dinning basqa
mámleketke barıp, bekkem o'rnashuvida kórinedi.
Jipek jolındaǵı dinge sıyınıw salasında reń-barang tábiyat kórinisi qáliplesken. Sonday bolsa -de, diniy
ıqtıqattıń mazmunın bir-birine uqsas bolmaǵan eki túrge - milliy dinge sıyınıw hám dúnyalıq dinga
bolıw múmkin. Milliy dinge sıyınıw sol xalıq hám ırq aǵzaları arasındaǵı ıqtıqat ádetlerin kórsetedi. Bul dinge sıyınıw
dúnya boylap yoyilgan masihiylik, moniylik, buddaviylik hám islam dinleri sıyaqlı emes.
Milliy dinning dáslepki úlgisi retinde otqa sıyınıwshılıqtı búydew múmkin. Bul aǵıs tariyxda
“Baqtriya dini” dep da ataladı2. Bul diniy aǵıs erli adamdıń ıqtıqatı menen birlesip ketken edi.
Grek-Baqtriya mámleketi (eramızǵa shekemgi 256 -75) dáwirinde hár túrlı grek xalıqları Baqtriya
aymaǵına kirip kelgen. Grek-Baqtriya mámleketi aymaǵınan tabılǵan pát sonnan dárek
beredi. Bul qudaylarǵa tapinuvchilarning grek emesligi anıq. Súwret degi adamlar jergilikli
otqa sıyınıwshılar bolıp, ózleriniń ilohiga - grek ilohiga etilgenday sıyınıw etip tabıńanlar.
Sonday etip, grek usılına tiyisli tımsal jaratqan. Qudaylardıń súwretin sıyınıwxonalar diywalında
1 Filosofiya, qomusiy sózlik, 2004 jıl, 229 -bet
2 Klimgit. Áyyemgi jipek jolı mádeniyatı.- (nemis tilinen uyg'ur tiline awdarma ). Shinjong xalıq baspası,
2003, 134-bet.
25
súwretlew menen sheklenip qalmay, grek-Baqtriya mámleketi aqshasına da túsirilgen. Nátiyjede sawda -
sotiq munasábetleri menen grek qudayları basqa jaylarǵa da tarqalǵan. Kushon imperiyasida tásir
etken túrli mádeniyat, atap aytqanda, dinler sol dáwirdegi metall pullarda da sawlelengen. Bul metall
pullarǵa pútin hám buddaviylikka tiyisli hár túrlı suwretler túsirilgennen tısqarı, otqa sıyınıwshılar ilohi, hind
shohlari, grek hám rim shohlari túsirilgen. Qudaylardıń atı bul pullarǵa grek jazıwında pitilgen.
Otqa sıyınıwshılıq ıqtıqatındaǵı shohning atı Baqtriya otqa sıyınıwshılıq dininde saqlanıp qalǵan.
Bul olardıń Kushon sıyınıwxonalaridagi áhmiyeti hám oynaǵan roli tolıq halda ortodoksal
otqa sıyınıwshılıq dinniki menen uqsas degeni emes, álbette. Shama menen 15 adamlıq otqa sıyınıwshılar ilohi
Kushon sıyınıwxonalaridagi eń úlken bir gruppa ilohini payda etken. Olardıń ishinde “ádalat”
hám “mámleket” qudayları da bolıp, olar sol altı “obi turmıs áwliye”larning ekewi, otqa sıyınıwshılıq
qáwimlerinde bul altı áwliye “aqıl -parasat ilohi” menen tıǵız birlestirilgen. Bunı sonday túsiniw
kerek, xon ashıq -áshkara sıyınıw etiwine bul qudaylar sebep bolǵan. Yamasa taǵı sonday túsiniw
múmkin, quyash ilohi menen jeńimpazlıq ilohining urısda tabısları bul xonlikning diniy
áleminde bólek rol' oynaǵan.
Materiallıq miyraslar áwladlar osha tariyxıy hádiyse retinde saqlanıp qolar eken, shubhasız,
ruwxıy processtiń de zárúrli strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Usı waqıtta materiallıq miyraslardıń hár qanday
úlgisi milliy yamasa aymaqlıq bahaǵa ıyelewi menen birge, ulıwma insanıylıqat materiallıq
esteligi de bolıp qaladı.
Joqarıda aytıp ótkenimiz diniy qádiriyatlar, áyyemgi dinlerdiń bir-birine aralasıwı tek
bir neshe xalıqlar, mámleketler diniy qádiriyatı bolǵanı ushın ulıwma insanıylıqat materiallıq esteligi
esaplanbaydı, bálki insaniyattıń dúnyaǵa kóz qarası, etikalıq túsinikleri, pazıyletleri hám basqalar er
júzindegi basqa aymaqlar insanlarında gúzetilgeni ushın da ulıwma insanıylıqat múlki esaplanadı.
Arxitektorchilikka tiyisli, ótken zaman hám búgingi imaratlar, olardıń tarxi, ayırmashılıqları, óz dáwiri ushın kem ushraytuǵın
hádiyse ekeni de materiallıq rawajlanıwdıń zárúrli belgileri bolıp tabıladı. Mısalı, Kushon imperiyasi dáwirine
tiyisli Búrtik-Qatala sıyınıwxonasi (Arqa Afganistan ) dıń dúzilisi ayriqsha bolıp tabıladı. Bul sıyınıwxona
taw tepasiga qurılǵan bolıp, Frantsiya arxeologlari tárepinen tabılǵan. Sıyınıwxonaning ózine
xosligi sonda, taw tepasidagi bul sıyınıwxonaning old tárepi dárya jaǵası, taw menen dárya jaǵası
aralıǵindaǵı 55 metr uzınlıqtaǵı kópir arqalı bul sıyınıwxonaga shıǵılǵan. Sıyınıwxona ortasında
jábirleniwshigoh tokchası bolıp, nazr-niyozlar ushın isletilingen bolıwı múmkin.
Usı sıyınıwxonadan bir yarım kilometr narida kishi sıyınıwxona da qurılǵan. Itimal,
bul taw tepasida qurılǵan sıyınıwxonaning bir bólegi bolsa kerek. Bul sıyınıwxona ishinde ush budda
háykeli bolıp, kóp zálellengen. Bul háykeller teńgelerdegi pátga uqsap ketedi. Háykellerde
morı forması bolıp, oǵan lovullab yonayotgan jalın forması túsirilgen. Kushon imperiyasiga tiyisli
kórkem óner dóretpelerinde jalın suwreti kóp ushraydı. Jalın suwreti Ullı jipek jolındaǵı bir qatar budda
háykelleriniń belgisi bolıp qaldı. Ilimpazlardıń búydewlerinshe, kórkem óner dóretpelerindegi jalın suwreti
Mesopotamiyadan kirip kelgen. 3
Sıyınıwxonada saqlanıp qalǵan taǵı bir zárúrli buyımlardan qurılıs hám boyaw ásbapları, bir
bólek Kushon jazıwında pitilgen Baqtriya ádebiyatı ótmishten qalǵan esteliginen úsh nusqa hám grekshe úlken
háripler menen jazılǵan esteliktiń úzindi, taǵı belgisiz jazba ótmishten qalǵan estelikten bir bólek, Naǵıslar
hám bir qansha teńgeler bolıp tabıladı. Bulardıń arasında sıyınıwxonaga baratuǵın joldan tabılǵan jazba
estelik bolıp tabıladı. Estelik grek-boxtoriy jazıwında. Jazba estelik mazmunı tómendegishe:
“Kanishka sıyınıwxonasidagi bul qo'rg'onga mine sol sıyınıwxona iyesi - patshah Kanishkaning
atı qoyılǵan”. Suw dáregi bul erda qurib qalǵanı ushın, adamlar sıyınıwxonani ketiwǵa
májbúrliler.
Bul dálillerden kórinip turıptı, olda, ótken zamannan qalǵan hár bir osori atiqa - ol qanday kólemde hám
qanday kóriniste bolmaydıin - insaniyat dóretiwshilik iskerligi oylawı nátiyjesi bolıp tabıladı. Búydew múmkin,
hár bir dáwirdiń materiallıq mádeniyatı sol dáwirdiń ruwxıy kámalıni, potencialın kórsetiwshi
faktor ham bolıp tabıladı. Insaniyattıń dúnyaǵa kóz qarası, intellektual tárepten bayıwı da materiallıq miyraslardı qanshellilik
ózlestiriwge baylanıslı.
Materiallıq miyraslar - bul insaniyattıń ótken zaman menen bekkem baylanıslılıǵı bolıp esaplanadı.
Mádeniyatqa miyrasxoriylik, tariyxıy yadtı keleshek ushın xızmet etdiriw áyne materiallıq miyraslarǵa
bolǵan munasábetke baylanıslı. Materiallıq miyraslarǵa salıstırǵanda kerisinshe jaǵdaylar da bolǵan. Ótken
3 Klimgit. Joqarıdaǵı dóretpe, 220 -bet.
26
ásirdiń 2--jıllarında burınǵı Kebirolar dáwirinde “Proletar mádeniyati”ni hám ótken ásirdiń 80-jıllarında
Kitay daǵı “materiallıq revolyuciya”ni mısal jol menende kórsetiw múmkin. Yamasa Afganistanda ótken
ásirdiń aqırlarında húkimet basına kelgen Izleniwshilerdiń eramizǵa shekemiy 1 asrga tiyisli úlken buddaviylik
esteligin portlatib, joǵatıp jiberganlarini da sonday anıqlama berse boladı. “Mádeniyat”ning áne
sol kórinisleri jaman aqıbetlerge alıp keldi: Ótken zaman materiallıq yodgoriklaridan waz keship,
jańasın jaratılıwma urınıslar boldı hám ótken zaman estelikleriniń kóbisi joq etildi,
ruwxıy jarlılıq, ótken zamannan birotala úzilis, sheklengenlik júzege keldi.
Mádeniyat kelesi áwladlarǵa miyraslar etip qaldırilgandagina, ol bir ırǵaqta úzliksiz
rawajlanıp baraveradi. Materiallıq miyraslarǵa kelesi áwladlar miyrasxor retinde haqılı bo'lar ekenler, álbette,
til, úrp-ádet hám kúndelik turmıs dástúrleri materiallıq miyraslar daǵı miyrasxoriylikning kóp tarqalǵan
kórinisleri esaplanadı. Áyyemgi materiallıq miyraslardan keń tarqalıp sol kunge shekem etip kelgen
kórinisleri áne usılar bolıp tabıladı. Basqa materiallıq estelikler - pul, imaratlar, nızam -qaǵıydalar hám
basqa materiallıq miyraslar úlgileri dáwirler ótken tárepke keskin ózgeriwge dús keliwi yamasa joǵalıp
ketiwi múmkin.
Materiallıq miyraslardıń eki túri - materiallıq hám ruwxıy mádeniyat ajıralmas bolıp tabıladı. Ájdadlar jaratqa
jámi baylıqqa jańa áwlad miyrasxor boladı. Materiallıq miyraslardıń bir túrine mútajlik joǵalǵannan
keyin onıń ornına dáwir hám insaniyat mútajligine uyqas materiallıq miyraslar payda boladı.
Bir mámleket materiallıq miyraslarınıń basqasına tásiri ótken zamanda da, házir de mudami
gúzetiledi. Bul - nızamlı process. Mámleketlikler ortasındaǵı óz-ara tásir yamasa túrli sebepler menen
mámleketlerdiń birlesuvi shubhasız birinshi náwbette, materiallıq miyraslarda ózgerislerdi payda etedi,
ózlestirilgen materiallıq miyraslar xalıqtıń ruwxıy turmısında búklem yasaydi. Bul jaǵdaydıń janlı
úlgisin Xurasan -Amudarya oypatlıqsı mádeniyatına Kushon mádeniyatınıń tásirinde kóriw
múmkin. Eramizǵa shekemiy 1 asrgacha Xurasan -Amudarya mádeniyatı ayriqshalıǵı, Aziyadaǵı eń
rawajlanǵan úlke ekeni menen bólek ajralıp turǵan. Aleksandr Makedonskiy shıǵısqa júriw
etkende de, Xurasan húkimdarı Forosmon ol menen dos sıpatında munasábet ornatıp, siyasiy
ǵárezsizlikti saqlap qaldı. Ásirese, Xurasan -Amudarya oypatlıqsı kórkem óneri hám qurılısshılıqtaǵı ózine
tánlik sonnan dárek beredi. Dushpanǵa jetkilikli keliw ushın qurılǵan qorǵaw qo'rg'onlari, So'g'd
mámleketi aymaǵınan tabılǵan gúmis ıdıslarǵa sızılǵan pát bunıń úlgisi bolıp tabıladı. Yamasa Qoy
qırılǵan qorǵandı da sonday ayriqsha mádeniyat esteligi dep búydew múmkin. Qorǵandıń
átirapın diywal qorshap turǵan. Diywal da dushpannan qorǵawlanıw ushın, da otırıqshı jasaw
ushın múmkinshilik edi. Qorǵan dumaloq formada bolıp, qala ishinde eki qabatlı taǵa tárizlı dumaloq
qurılıs bar edi. Bul yamasa patshahning mazarı yamasa opat etken patshahlarni xotirlash qurılǵan
diniy qurılıs bolǵan. 4
Eramizǵa shekemdıń 1 ásirinden keyin Xurasan -Amudarya mádeniyatı páseńlewge júz tutdi. Endi onıń
átirapından Baqtriya, Kushon mámleketlerindegi kórkem ónerdiń, ónermentchilikning bul mámleket kórkem ónerine
kúshli tásirin kóriw múmkin.
Sonısı zárúrliki, hár bir xalıqtıń ǵárezsiz, ayrıqsha mádeniyatı ámeldegi, biraq siyasiy
processler, shubhasız, mádeniyatqa da óz tásirin ótkeredi. Yamasa bir tariyxıy dáwirden
ekinshisine ótiw processinde de mádeniyat hár eki túrinde - materiallıq mádeniyatda da,
ruwxıy mádeniyatda da ózgerisler júz beredi. Bunıń unamlı hám unamsız tárepleri de bolıwı
múmkin. Mısalı, arablar istilosi nátiyjesinde islamdıń kirip kelgeni unamlı hádiyse, biraq arablar erli
mádeniyattı joq etdiler, ásirese, materiallıq mádeniyat esteliklerin wayran etdiler, Oraylıq
Aziyanıń túpkilikli jazıw mádeniyatına toqtatıw berdiler. Ulıwma alǵanda, ruwxıy mádeniyat da,
materiallıq mádeniyat sıyaqlı, miyrasxoriylik ózgeshelikine iye. Ótken zamannan dástúriy tárzde etip kelgen
materiallıq estelikler qádiriyat retinde saqlanıp qaladı, eger olardıń kóbisi búgingi kún
ushın ámeliy tárepten xızmet etpese de. Biraq ruwxıy estelik retindegi áhmiyeti úlken.
Aytaylik, áyyemgi úy-ruwzıger buyımları, kórkem óner hám muzıka ásbaplarına búgingi kúnde mútajlik
bolmawi múmkin, lekin ruwxıy miyrasları retinde áhmiyetin saqlap qolaveradi. Málim bir
dáwirdegi xalıqtıń jasaw tárizi, dúnyaǵa kóz qarası átirap -ortalıq haqqındaǵı túrli oyda sawlelendiriw-túsinikleri
áne sol buyımlarda sawlelenedi.
Ótken zamannan etip kelgen birpara materiallıq miyraslar úlgileri forma hám mazmunın ózgertiwi
múmkin. Atap aytqanda, úrp-ádetler, dástúrler, úrp-ádetlerdiń zaman hám jámiyet talaplarına, jergilikli
4 Qarang: Klimgit. Joqarıdaǵı dóretpe, 241-242-betlar.
27
ayrıqshalıqlarǵa kelisiwin usınıń menen anıqlama berse boladı. Aytaylik, kómiw dástúrleri hám toy
dástúrlerindegi ózgerisler jergilikli ayrıqshalıqlarǵa baylanıslı bolıwı menen birge, jámiyet
talaplarına da maslawıp baradı.
Ulıwma alǵanda, materiallıq rawajlanıw ózgerip, boyib baratuǵın hádiyse. Málim dáwir
kelip, bir buyım yamasa miynet quralları, ań quralları hám taǵı basqalardıń óz dáwiri ushın zárúrli
bolǵan ruwxıy áhmiyeti susaysa da, materiallıq hádiyse retinde saqlanıp qaladı. Zotan, miyrasxoriylik
nizamlıqı materiallıq hám ruwxıy miyraslardıń tiykarı bolıp tabıladı.
Sonday eken, materiallıq hám ruwxıy miyraslar - tariyxıy hádiyse. Ol umumjahon, regionlıq, tapy,
milliy, kásiplik qımbatqa ıyelewi múmkin. Kezi kelip bir dáwir hám milletke tiyisli man'aviy
miyraslar úlgileri ulıwma insanıylıq qádiriyat kásip etse, bul -tábiy hal. Jáhán múlkine aynalǵan ilimiy hám
diniy qádiriyatlar, Shıǵısona etikalıq pazıylet hám úrp-ádetler, arxitektorshılıq hám musavvirlik bisotlari
bunıń tastıyıqı bolıp tabıladı.
Materiallıq miyraslardıń mexanizmi tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye:
1. Ruwxıy miyraslardıń tıǵız baylanıslılıǵı. Ájdadlar jaratqan jámi baylıqqa jańa áwlad miyrasxor
boladı, tariyxıy áhmiyetin joǵatǵan mádeniyat ornında taǵı mádeniyat payda boladı,
aldınǵılardan kóp zatlar ózlestiriledi. Ótken zaman tájiriybesi búgin hám keleshek ushın mudamı
asqotishi múmkin, sonıń menen birge, búgin umıtılǵan zatlar pútkilley joǵalıp ketpeydi. Mısalı,
v. Shekspir júz yilcha unutilib, keyingi áwladlar ushın jáhán ádebiyatı hám dramaturgiyasining
klassigi retinde teńildi.
2. Ótken zamannan keleshekke ótiw processinde miyraslardıń mazmunan ózgeriwi.
Materiallıq miyraslardıń ótiw dáwirinde ózgesheligi ózgeriwi múmkin, yaǵnıy miyraslar ámeldegi kózqaras
hám bilimler talabına uyqas keliwshi jańa talqinda mazmun kásip etedi. Mine sonday kóriniste ol
keleshekke miyraslar bolıp ótedi. Biziń kúnimizgacha Sokrat hám Demokrit shıǵarmalarınıń túp nusqası
saqlanıp qalmaǵan, biraq hár bir áwlad olardıń ideyasın ózi ushın jańatdan jańalıq ashdı hám
olardıń filosofiyasın aytuvchi mińlaǵan kitaplar jaratıldı.