Лекция Жалпы инновация түсінігі. ҚР инновациялық қызметтер туралы заңы. Инновациялар мен инновациялық тиімділік түрлері

4 тақырып. Ұйымның инновациялық потенциалын анықтау
7 лекция
1. Ұйымның инновациялық потенциалы ұғымын қарастыру.
2. Инновациялық потенциалды анықтау әдістері.
3. Инновациялық климат түсінігі..

1. Инновацияларды жарататын ең кең өріс болып ғылым өрісі есептелінеді. Оның негізгі мәселелері және әрекетінің басты бағыттары - бүл «зерттеу-өндіріс» циклында инновацияларды жарату және амалға асыру. Бул процесте басты ресурс болып - адам ресурсы есептелінеді. Ғылым өрісіндегі инновацияның табысы инновациялық процесс персоналының ғылыми-техникалық хабардарлығына, шығармашылық белсенділігіне және мотивациясына байланысты.

Инновациялық процесті ұйымдастыру көп вариантты сипатқа ие. Инновацияны жарату бағытындағы барлық орындалатын тақырыптар, жұмыстарды орындаудың кеңістік және уақыттық қыйсындастыруымен, инновациялық процесс қатысушыларының түрлі формадағы өзара байланысы және әрекеттестіктерімен ерекшелінеді.
Ғылым өрісіндегі инновациялық процесті ұйымдастыру ерекшелігі тек инновациялық қызмет нәтижесі ерекшелігінде ғана емес, алдымен ғылыми, конструкторлық және жобалау ұжымдары жұмыстарының өзгешілігінде. Сөйтіп, ғылми қызметкер және мамандардың еңбек заты, көп жағдайда, заттық көрініске ие емес. Еңбек заты олар үшін адамзат бүрын жинаған білімдер болады (өткен зерттеулердің нәтижелері, тіркелген өнертабыстар жайлы ақпарат, бар болған конструкция және жұмыс істеп турған жүйенің пайдалану және өндірістік параметрлары жайлы ақпарат, т.с.с.).
Сонымен бірге, ғылыми өрістегі ҒЗТКЖ қолданылатын еңбек затының материалдық құрамыда шикізат, материалдар, шала фабрикаттар, үлкен мәнге ие. Сөйтіп, зерттеулер саласындағы еңбек заты екі жақты сипатка ие. Оны барлық ұйымдастырушылық шешімдер қабылдауда ескеру қажет.
Ғылми қызметкерлер мен мамандардың еңбек құралдарыда өздерінің өзгешілігіне ие. Олардың ғылым саласындағы негізгі міндеті - адамның энергетикалық потенциалын күшейту, оның сезім органдары қабілетің нығайту және интелектуалды потенциалын кеңейту.
Елдің ғылыми-техникалық потенциалы – ұлттық ғылыми-техникалық ұйымдардың күш салуымен және ғылым мен техниканың әлемдік жетістіктерімен жасалынады. Елдің ғылыми-техникалық потенциалына ғылыми-техникалық прогрестің көптеген деңгейі және қарқындары байланысты болады.
2. Ғылыми-техникалық потенциалының талдауы және бағалануы елдің және оның салаларының экономикалық даму деңгейіне, экономикалық және ғылыми техниканың бірлесіп жұмыс істеу мүмкіншілігіне, қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Сонымен ғылыми-техникалық потенциал – бұл ғылымның даму деңгейіне, инженерлік іске, елдің техникасына, мүмкіндіктер және ресурстарға, яғни ғылыми-техникалық проблемаларды шешу үшін көпшіліктің ықыласы болуының қорытынды сипаты.[17]
Ғылыми-техникалық потенциалға мыналар кіреді:

• 
  ғылымның материалды-техникалық базасы;
  
• 
  ғылыми кадрлар;
  
• 
  ақпараттық қамсыздандыруы;
  
• 
  ғылыми сферадағы ұйымдық-басқару құрылымы.
  

Ғылымның материалдық-техникалық базасы – бұл ғылыми-зерттеу еңбек құралдарының жиынтығы. Бұған, ғылыми ұйымдар, ғылыми қондырғылар және құралдар, сынақтан өткізу зауыттар, цехтар және зертханаларлар, есептеу орталықтары және тағы басқа жатады.
Ғылыми кадрларға ғылыми зерттеу, жобалау-конструкторлық және технологиялық жұмыстарды орындайтын мамандар және жоғары оқу орындарының ғылыми-педагогикалық қызметкерлері, яғни педагогикалық қызметпен бірге ғылыми-зерттеу бөлімшелерде немесе жоғары оқу орнының кафедраларында ғылыми жұмыстарды орындайтын қызметкерлерде кіреді. Қазақстан Республикасында ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерді орындаған ұйымдардағы қызметкерлердің саны 2007 жылы 24309 адамды құрады.(Кесте1)

Кесте 1. Ғылыми зерттеулер мен әзірлемелер орындаған ұйымдардағы қызметкерлердің саны (адам)

	Барлығы	одан
		Зерттеушілер мен техниктер	Көмекші персонал	Өзгелері
Барлығы
2003	21257	11199	3018	2361
2004	21460	11484	3112	2119
2005	24476	13180	3133	2599
2006	26286	13685	3214	2664
2007	24309	12814	2804	2136
одан ғылыми дәрежесі барлары:
Ғылым докторлары
2003	1435	979	-	-
2004	1499	1013	-	-
2005	1617	1106	-	-
2006	1779	1157	-	-
2007	1722	1166	-	-
ғылым кандидаты
2003	4297	2781	-	-
2004	4280	2739	-	-
2005	4652	3018	-	-
2006	5174	3147	-	-
2007	4854	3058	-	-

Қызмет секторлары бойынша ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерді орындаған ұйымдардағы зерттеуші мамандар мен ғылыми-педагогикалық қызметкерлер саны мемлекеттік, кәсіпкерлік, жоғары білім, коммерциялық емес жеке секторларға бөлінеді Жалпы Казақстан Республикасында 2007жылы қызмет секторлары бойынша зерттеуші мамандар мен ғылыми-педагогикалық қызметкерлер саны 18059 адамды құрады. (кесте 2)

Кесте 2. Қызмет секторлары бойынша ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерді орындаған ұйымдардағы зерттеуші мамандар мен ғылыми-педагогикалық қызметкерлер саны (адам)

	Барлығы	Одан ғылыми дәрежесі барлары
		Ғылым докторлары	Ғылым кандидаты
Барлығы
2003	14578	1435	4296
2004	15127	1499	4279
2005	17474	1617	4652
2006	19127	1779	5174
2007	18059	1722	4854
Оның ішінде:
Мемлекеттік сектор
2003	7999	854	2456
2004	5222	594	1641
2005	6538	657	1818
2006	6573	689	1708
2007	5243	574	1442
Кәсіпкерлік сектор
2003	1572	64	175
2004	2721	83	383
2005	2435	78	271
2006	2571	94	309
2007	2867	114	333
Жоғары білім секторы
2003	4909	516	1655
2004	6947	810	2218
2005	8259	861	2513
2006	9791	983	3123
2007	9753	1019	3039
Коммерциялық емес жеке сектор
2003	98	1	10
2004	237	12	37
2005	242	21	50
2006	192	13	34
2007	196	15	40

Ғылыми-техникалық потенциал құрамына кіретің ақпараттық қамсыздандыруда материалды қолданушы сипаттамасы бойынша ақпараттарды келесі түрлерге бөлуге болады:

• 
  нормативті-техникалық құжаттар (техникалық тапсырмалар, сипаттама берулер, әдістер, нормативтер, стандарттар және техникалық жағдайлар, патенттер);
  
• 
  ғылыми есептер;
  
• 
  жаңа енгізулер үлгілер (технологиялық процестер, зертханалық және тәжірибелі үлгілер);
  
• 
  жобалық-конструкторлық құжаттар (жұмыс сызуларының жиынтығы);
  
• 
  жариялаулар және диссертациялар.
  

Ғылыми ұйымдар олардың салалық бағыныштылығына байланыссыз, ғылымның барлық салаларында іргелі, қолданбалы зерттеулер мен әзірлемелер кіретін ғылыми зерттеулерді, сондай-ақ ғылыми-техникалық қызмет көрсетулерді орындайды.
Ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерді орындайтын ғылыми ұйымдар мен кәсіпорындарға ғылыми-зерттеу институттары, құрылыстың жобалау және жобалау-іздестіру ұйымдары, шетке өнім шығармайтын тәжірибе зауыттары, жоғары оқу орындары, өнеркәсіп кәсіпорындарындағы ғылыми-зерттеу, жобалау-конструкторлық және технологиялық жұмыстарды орындайтын ғылыми-техникалық бөлімшелер кіреді. Қазақстан Республикасында 2007ж. зерттеулер мен әзірлемелерді орындаған ұйымдардың саны 438 құрады. (Кесте3).

Кесте 3. Зерттеулер мен әзірлемелерді орындаған ұйымдардың саны

	2003	2004	2005	2006	2007
Ғылыми ұйымдар – барлығы	273	295	390	437	438

Ғылыми-техникалық ұйымдарды қызмет ету мазмұны бойынша бес түрге бөлуге болады:

• 
  институттар – сапалы білім зерттеулерімен мамандандырылған және анықталған ғылыми саласының дамуы үшін жауапты ұйымдар;
  
• 
  ғылыми-зерттеу институттары – іс жүзінде қолданылатын мамандануды және анықталған өндіріс саласының немесе ғылыми-техникалық бағыттың, ғылыми-техникалық деңгейі үшін жауапты салалық ұйымдар;
  
• 
  жобалық конструкторлық, технологиялық ұйымдар, техника-экономикалық зерттеу институты – берілген өндіріс саласында конструкторға, технологияларға, жобаларға немесе ұйымдастырылғын талдауларға, өнімнің, технологиялардың, ұйымдардың жобаларының тиімділігінің жауаптылығына сәйкес мамандандырылған салалық ұйымдар;
  
• 
  ғылыми-техникалық ақпараттар институты және басқа да ұйымдар көп таралған жаңа енгізулермен айналысады.
  

Ғылыми-техникалық потенциалға аяқталған талдаулар да кіреді. Бұл талдаулардың потенциалы белгілі дамыған техникалық шешімдердің осы аймақта, яғни олар осы уақытқа дейін ыңғайлылығымен байланысты.
Оларды бағалауда, жобалық экономикалық нәтижемен қатар, олардың дүние жүзілік ғылыми жетістіктерге дәрежелерінің сәйкес болуы, болашақта ғылым мен қоғамның мұқтаждықты қанағаттандыру мүмкіндігі, енгізілу аумағы (салааралық, салалық, бір ұйым шегінде), игеру мүмкіндігі есепке алынулары керек.
Нарықтық экономика жағдайында керекті ғылыми қызметтер үшін, ғылыми-зерттеу тиімділігін сақтау және жоғарылату, ғылыми-техникалық потенциал бағытындағы ғылыми ресурстарды өз уақытындағы шоғырландыру жағдайлары жасалды. Осы мақсатпен академиялық ғылыми-зерттеу орындарының дербестігін кеңейту, ғылыми-зерттеу ұйымдары және оларды мақсатты бағдарлама арқылы қаржыландыру, конкурстық шарттық принципке өту мақсаты тұрады.
Ғылымды дамытуға едәуір көлемде ақша салу ғылыми ұйымдардың қызмет ету нәтижелерінің бағалануын және ғылыми-техникалық потенциалдың тиімділігін қажет етеді.
Мұнда келесі жағдайларды ескеру керек:

• 
  жаңалық және перспективтік талдаулар;
  
• 
  ілгерілеу және сатылған ғылыми-техникалық ұсыныстардың саны;
  
• 
  аяқталған талдаулар және сатудағы жұмыстарды халық шаруашылығында қолдану нәтижесінде болған экономикалық тиімділік;
  
• 
  ғылыми ұйымдардың шығындарын салыстыра отырып, кәсіпорынның техника-экономикалық көрсеткіштерін және техникалық деңгейін көтеруге қаржы жұмсау;
  
• 
  өндірістің ұсынылған және игерілген техника-экономикалық көрсеткіштер талдауларын шетелдің ең жоғары сапалы ұлгілерімен салыстыру;
  
• 
  маңыздылық, ойлап табу және сатылған лицензиялар саны;
  
• 
  жоғары сапалылығына қарай жұмыстардың жүргізілу мерзімі;
  
• 
  ақшалай, материалдық ресурстарды және ғылыми кадрларды дайындауды үнемдеу.
  

Қолданылу жағдайына байланысты, егер ғылым мен техниканың дамыуна бағытталған ресурстарды пайдалану тиімділігін жоғарылату проблемасы ерекше орын алған жағдайда, шығындар көлемімен байланысқан, ғылыми-техникалық прогресті қамтамасыз ету шешімімен шешу керек. [17]
Осы уақытқа дейін ғылыми-техникалық прогрестің дамуы бағытындағы ұлттық кірістің көлемі қандай екенін есептейтін принциптер қалыптаспаған. Бұл өте күрделі мәселе және оны шешудің нақты жолдары анықталмаған.
Елде бар гылыми-техникалық потенциалмен 2007 жылы 37041,8 млн.тенгелік ғылыми-техникалық жұмыстар орындалды. (Кесте 4)
Кесте 4. Ғылыми-техникалық жұмыстардың көлемі (млн.тенге)

	Барлығы				Оның ішінде өз күштерімен орындағандары
	2004	2005	2006	2007	2004	2005	2006	2007
Ғылыми-техникалық жұмыстардың көлемі	18549,5	29591,3	35572	37041,8	15862,8	22261,2	27353	29653,3
Оның ішінде:
Зерттеулер мен әзірлемелер	16402,6	27450,9	33057	32220,2	14017,1	20292,6	25351	25216,1
Ғылыми техникалық қызметтер	2146,9	2140,4	2515	4821,6	1845,7	1968,9	2002	4437,2