|
Lekciya 5 Tema Qalalardıń funksiyaları
joba
1. Qalalardıń funksiyaları hám olardi anıqlaw kriteryaları.
2. Ózbekstan qalalarınıń funksional tipleri.
Tayansh sózler: qalalar funksiyası, funksional tipologiya, bir funksiyalı hám kóp funksiyalı qalalar.
Qalalardıń geografiyalıq miynetti bólistiriwindegi ornı, atqaratuǵın funksiyasinların anıqlaw mudami áhmietli esaplanǵan. Bunday túrdegi dáslepki tipologiyalar 1891j. F Ratsel, 1910j. Semenov-Tyanshanskiy, keyinshelik C. Garris, V. Konstantinov, B. Xorev hám basqalar tárepinen ámelge asırılǵan.
Dáslepki tipologiyalar kóbirek ápiwayı bolǵan hám qalalar mexanik tárzde xalıq sanına kóre ajıratıp jiberilgen, mısalı, Yaponiyada 600 mıń adamlıq qalalar milliy áhmiyetke iye, 250-600 mıńǵasha bolsa tariyxıy qalalar, 25-250 mıń - awıl tiptegi qalalar dep ajıratılǵan. 1960 -jıllarda matematikalıq modellestiriw, ásirese kompyuterlerdiń payda bolıwı menen kóplegen belgilerdi (60 qa jaqın) qamtıp alıwshı gruppalastırıw keń rawajlandi.
N. Baranskiy genetikalıq tipologiyaning áhmiyetin joqarı bahalaydı, ―... biraq, ol qalalardıń kelip shıǵıw dáwirin ańlatadı, kelesi rawajlanıw baǵdarın kórsetpeydi deydi. Elege shekem qalalardı házirgi jaǵdayın, hár tárepleme rawajlanıwın kórsetiwshi tipologiya jaratılmaǵan. Biraq soǵan jaqınlardan biri bul- funksional tipologiya bolıp tabıladı. Oǵan kóre qalalar monofunksional (bir funksiyalı) hám polifunksional (kóp funksiyalı) qalalarǵa bólinedi.
Qalalar túrli funktsiyalardı atqaradı. Olar ekonomikalıq (sanaat, transport, sawda hám qurilis) hám xojaliq emes (basqarıw-siyasiy, mádeniy, ilimiy, rekreacion) ga bólinedi.
Olardıń arasındaǵı shegara shártli esaplanadı, tiykarınan, sanaat, transport, rekreatsiya, ilim yamasa basqa tarawlarǵa qánigelesken, yaǵnıy óz islep shıǵarǵan ónim yamasa kórsetip atırǵan xızmetlerin qala shegarasınan shıǵıp, basqa aymaqlarǵa jayilsa hám qalanıń keńeyip rawajlanıwına tiykar (qalanıń ekonomikalıq tárepi) bolsa, bunday tarmaqlar qala payda etiwshi, eger, tek qala ushın yamasa qala xalqın támiyinlew ushınǵana xızmet qilsa, ol halda, qalaǵa xızmet etiwshi tarmaq esaplanadı.
Geyde qalaǵa xızmet kórsetiwshi tarmaqlar rawajlanıp barıp, qala payda etiwshi tarmaqlarǵa aylanadı. Funksional tipologiya qalalardıń aymaqlıq miynet bólistiriwinde tutqan ornı, ―yuzini‖ kórsetip turadı. Qalalardıń qaysı tarawǵa qánigelesiwi, olardıń atqaratuǵın wazıypasın anıqlaw funksional tipologiya sheńberinde ámelge asıriladı. Bunda kriterya etip qala xalqınıń bántlik quramı alınadı, yaǵnıy qaysı tarawda miynet resursları kóbirek (mámleket qala jayları boyınsha ortasha kórsetkishten joqarı) bolsa, sol jónelis usı qalanıń funksional tipini ańlatpalap beredi.
Ádetde qalalar tómendegi funksional túrlerge bólinedi. 1. Kóp funksiyalı siyasiy — basqarıw oraylar, paytaxt qalalar. 2. Kóp funksiyalı qalalar — wálayat orayları. 3. Kóp tarmaqlı iri sanaat orayları. 4. Kem tarmaqlı (1-2) sanaat qalaları. 5. Transport orayları. 6. Agroindustrial qalalar. 7. Rayon orayları. 8. Rekreatsiya qalaları. 9. Ilim orayları.
Kóp funktsiyalı qalalar arasında eń tolıq funktsiyalar kompleksi hám olardıń kúshli rawajlanıwı Moskva hám Sankt-Peterburgdan tısqarı, regionlararo (mısalı, Nátiyje, Yekaterinburg, Novosibirsk) hám ayırım respublika, wálayat hám wálayat orayları menen ajralıp turadı. Ekonomikalıq oray retinde qala qanshellilik úlken bolsa, onıń bazası hám pán, mádeniyat, tálimdi rawajlandırıw múmkinshilikleri sonshalıq keń boladı jáne onıń átirapındaǵı aymaqǵa kórsetetuǵın shólkemlestirilgen tásiri hám túrli funktsiyalar kompleksin rawajlandırıwǵa ılayıq.
Funktsional struktura qalanıń kóplegen qásiyetlerine, birinshi náwbette, xalıq sanı hám dinamikasına aktiv tásir etedi. Qaǵıyda jol menende, aralas qalalar xalıq qısıqlıǵı hám xalıqtıń tez ósiwi menen ajralıp turadı. Qalanıń funktsional dúzilisi xalıqtıń jinsi, jası hám kásiplik quramı, onıń tálim dárejesi, turmıs tárizi hám basqalarǵa tásir etedi. Mısalı, «erkak» sanaat tarmaqları (metallurgiya, ximiya, taw-kán sanaatı ) ústinlik etetuǵın qalalarda xalıq arasında er adamlar úlesi joqarı ; toqımashılıq oraylarında, kerisinshe, hayallar ústinlik etedi.
Joqarıdaǵı funksional gruppalar qalalardıń úlken-kishiligine qaray da turlenadi. Bul halda qalalardıń funksional klassifikatsiyasi payda boladı. Ózbekstanda birinshi hám ekinshi gruppa qalalarǵa Tashkent, Nókis hám de barlıq wálayat orayları kiredi. Olar usı waqıtta kóp tarmaqlı sanaat orayları, transport túyini, ilim orayları da esaplanadı.
Úshinshi tipke tiykarınan Shirshiq, Almalıq, Angren, Qoqand sıyaqlı qalalar tiyisli, tórtinshi gruppaǵa Marǵilan, Ahangaran, Mubarek, Gazlı, Zarafshan, Taxiatas, Asaka, Uchqurǵan, Quvasayga uqsaǵanlardı kirgiziw múmkin. Kagan, Xavas, Qo'ńirat -transport qalaları, Saray - rekreatsiya, Uluǵbek — pán orayları bolıp tabıladı.
Respublikamızda júdá kóp qalalar agroindustrial jóneliske iye, yaǵnıy olarda awıl xojalıq ónimlerin qayta isleytuǵın sanaat kárxanaları bar. Olardan da kóbirek qalalar awıl rayonlar orayı wazıypasın atqaradı. Biraq, bunday qalalar - «kishi paytaxtlar» usı waqıtta agroindustrial xarakterdi ıyelewleri múmkin.
Qala funktsiyaları arasında qala dúziwshi hám qalaǵa xızmet etiwshi funktsiyalar da ajralıp turadı. Qalanıń regionlıq yamasa milliy kólemde málim bir qalanıń tiykarǵı wazıypaların orınlawǵa qaratılǵan qaladan tısqarı baylanıslarǵa - ekonomikalıq, materiallıq, basqarıw, ilimiy hám basqalarǵa xizmet kórsetiw boyınsha iskerligi qala shólkemlestiriw hám olardıń mútajliklerin qandırıw dep ataladı. qalanıń ózi (sonday-aq sanaat hám transport ) - qala xızmeti.
Do'stlaringiz bilan baham: |
