Lekciya №1 kirisiw. Avtomatlastirilǵan joybarlaw sistemalariniń DÚziliw tiykarlari reje

Ilimiy-izertlew processi jaratılatuǵın jańa texnikalıq sistema haqqındaǵı baslanǵısh ideyadan baslap, ideyanı ámelge asırıw maqsetinde izertlew-tekseriw jumısların alıp barıw hám maqsetke muwapıq texnikalıq usınıstı alıwǵa shekemgi bolǵan dáwirdi óz ishine aladı (T₁ waqıt). Texnikalıq usınıs bul jaratılatuǵın jańa texnikalıq sistemanıń dáslepki suwreti bolıp tabıladı.



Joybarlaw procesi

Ilimiy izertlew procesi

Óndiris procesi

Paydalanıw procesi

Jańa
texnikalıq proces

Texnikalıq usınıs
taklif

Jumısshı hújjetler

1.1-súyret. Texnikalıq sistemanıń «jasaw» sikli

Joybarlaw procesi ilimiy-izertlew jumısları nátiyjesinde alınǵan texnikalıq usınıstı islep shıǵarıw jumısları processinde paydalansa bolatuǵın jumısshı hújjetlerine aylandırıwg’a shekem bolǵan dáwirdi óz ishine aladı (T₂ waqıt).
Joybarlaw procesiniń shıǵıw koordinatasındaǵı jumısshı (konstruktorlıq hám texnologiyalıq) hújjetler jańa texnikalıq sistemanı islep shıǵıwdıń (jaratıwdıń) baslanǵısh materialları esaplanadı, hám olar tiykarında maqsetke muwapıq jańa texnikalıq sistemalar jaratıladı (T₃ waqıt).
Demek, jańa TS T₁+T₂+T₃ waqıt dawamında jaratıldı hám onnan paydalansa boladı. Súwrette jaratılǵan texnikalıq sistemadan paydalanıw waqıtı T₄ te sáwlelengen.
Paydalanıw nátiyjesinde, málim waqıt ótkennen keyin texnikalıq sistema fizikalıq hám morallıq jaqtan eskiredi, onnan kóriletuǵın payda keskin azayıp, texnikalıq sistema maqsetke muwapıq bulmay qaladı. Sonday eken, onı jetilistiriw kerek yamasa tupten ózgertirip, jańa talaplarǵa sáykes keletuǵın basqa texnikalıq sistema menen almastırıw kerek. Dáwirdiń bunday qayta tákirarlanıwları suwrette shtrix sızıqlarda suwretlengen.
Solay etip texnikalıq sistema «jasaw» ciklınıń waqıtı tómendegi qosındıda ańlatıladı:
T = T₁ + T₂ + T₃ + T₄ (1.2)

Eger bunday T₁ + T₂ + T₃ qosındı texnikalıq sistemanıń jaratılıw dáwiri T_ya menen belgilesek (yaǵınıy T₁ + T₂ + T₃ = T_ya);

T = T_ya + T₄ (1.3)

hám bunnan T₄ anıqlasaq:

T₄ = T - T_ya yaki T₄ = T - (T₁+T₂+T₃) (1.4)

Payda etemiz. Bunday jazıwdan sebep jaratılǵan texnikalıq sistemadan payda tek T₄ dáwirinde (ekspluatatsiya qılıw dáwirinde) alınadı.

Salıstırmalı ańlatpalarǵa ótiw ushın 4 shi teńlikte shep hám oń táreplerin texnikalıq sistemanıń «jasaw» ciklı T ǵa bólemiz:

T₄/T = 1 - T_ya/T; yaki T₄/T = 1 - (T₁+T₂+T₃)/T; (1.5)

T₄/T ólshemsiz jaratılǵan texnikalıq sistemadan «jasaw» ciklı dawamındaǵı alınatuǵın nátiyjelililik koefficiyentti K_s penen belgilesek, nátiyjeni ámelde qollanıwǵa jaramlı bolǵan tómendegi ańlatpanı payda etemiz:

K_s = 1 - T_ya/T yaki K_s = 1 - (T₁+T₂+T₃)/T (1.6)

0yasya=T₁+T₂+T₃ jıyındını keskin kemeytiw kerek. Ideal jaǵday ushın maksimal nátiyjelilik koeffisienti 1 ge teń boladi.

Texnika rawajlanıwınıń dáslepki waqıtlarında nátiyjelililik koeffisientin asırıw máseleleri islep shıǵarıw procesi waqıtı T₃ tı kemeytiw arqalı ámelge asırılǵan. Bunda islep shıǵarıw dáwirin kemeytiw hám qol miynetin jeńillestiriw ushın daslep mexanizatsiyalastırılǵan keyininen avtomatlastırılǵan islep shıǵarıw quralları: universal metall kesiw stanokları; yarım avtomat hám avtomat stanoklar; avtomatikalıq liniyalar; avtomatlastırılǵan metall kesetuǵın stanoklar hám házirgi zamanǵa maslasıwshı islep shıǵarıw sistemalarınıń payda bolıwı hám óndiriste qollanıwı áyne joqarıda keltirilgen formula daǵı T₃ waqttı azaytıw talapları tiykarında payda bolǵan.
Keyinirek elektron esaplaw mashinaları hám informaciyalıq texnologiyanıń payda bolıwı hám rawajlanıwı nátiyjesinde, quramalı texnikalıq sistemanı jaratıwda, olardıń «jasaw» ciklındaǵi T₁ (ilimiy-izertlew jumısları) hám T₂ (joybarlaw jumısları) waqıtların azaytıw arqalı nátiyjelililikti asırıw máseleleri jolǵa qoyıldı hám sheshile basladı. Ilimiy izertlew processlerin hám joybarlaw processlerin avtomatlastırıw sistemaları júzege kele basladı hám házirgi waqıtta olar keskin rawajlanıw dáwirin bastan keshirip atır. Joqarı oqıw orınları studentlerine olar haqqındaǵı pánlerde ótile basladı.

1.2- súwret. Joybarlaw sisteması modeli
Sistemalı beyimlesiw principlerıge tiykarınan hár qanday processte, áyne joybarlaw processinde de ulıwma alǵanda úsh operator - adamlar, texnikalıq qurallar, sırtqı ortalıq qatnasıwı múmkin. Olardıń tásirinleri nátiyjesinde, joybarlaw processinde ilimiy izertlew processinen alınǵan texnikalıq usınıslar islep shıǵarıw procesine kerekli bolǵan jumısshı hújjetlerge ózgertilip berildi (2-súwret).
2-súwretten paydalanıp, eger processte qandayda-bir operator qatnassa tiyisli ketekshege «+» belgisin qoyıp, qatnaspasa «-» belgisin qoyıp, tómendegi variantlar matritsasın dúziwge boladı.
Matritsanı dúziwde bizler sırtqı ortalıqtı processlerde mudamı qatnasadı dep esapladıq. Eki operator qatnasıwı yamasa qatnaspaǵanlıǵı 22=4 variant kelip shıqtı, variantlarǵa tiyisli múmkin bolǵan process kesteniń aqırǵı ústininde keltirilgen.
3-súwretten paydalanıp oqıwshılardıń ózleri «avtomatlastırılúan», «avtomatik» túsiniklerdi hám olar ortasındaǵı uqsaslıq hám ayırmashılıqlardı túsinip aladı dep oylaymiz.

Var./on	TM	Od	TV	Proces túrleri
1	+	+	+	Avtomatlastırılǵan
2	+	-	+	Avtomatik
3	+	+	-	Qol miyneti
4	+	-	-	Tábiyiy

1.3-súwret. Joybarlaw procesi túrlerin anıqlaw máselesine baylanıslı

Joqarıdaǵı keltirilgen oy-pikirlerge kóre usı pánniń maqseti, talaplardı joybarlaw processlerin avtomatlastırıw máseleleriniń, keyinirek baǵdarlarına uyqas «Kompyuterli joybarlaw sistemaları» pánin ózlestiriwde kerek bolatuǵın matematikalıq, fizikalıq hám bazı bir ulıwmatexnikalıq tiykarlar menen tanıstırıwdan ibarat.

Bul pándi uyreniwshi studentler «Informatika hám esaplaw texnikası» pánin ózlestirgen bolıwları shárt.
Sorawlar


1. Texnikalıq sistema “jasaw” sikli sxemasın ańlatıp beriń.
2. Ilimiy izertlew procesi qanday process.
3. Texnikalıq usınıs ne.
4. Joybarlaw procesi qanday process.
5. Jumısshı hújjetler óz ishine qanday hújjetlerdi aladı.
6. Joybarlaw sisteması modelin túsindirip beriń.
7. Avtomatlastırılǵan joybarlaw dep qanday joybarlawge aytıladı.