Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

2.  Marksizm  iqtisodiy  ta’limoti  tizimi
Marksizmning iqtisodiy ta’limoti XIX asming 40-70- yillarida shakllandi. 
U  K.  Marks va  F.  Engelsning  qator  iqtisodiy  asarlarida ishlab  chiqildi. 
Garchi ta’limot 
K. 
Marks nomi bilan atalsa ham,  uning shakllanishi va 
yoyilishi 
F. 
Engelsning  ilmiy  va  siyosiy  faoliyati  bilan  bog‘liqdir.  Zero 
marksizm iqtisodiy nazariyasining tamal toshlari Uning ilk asarlari bilan 
qo‘yilgan  edi.  F.  Engelsning  1842-  yildan  boshlaboq  e’lon  qilingan  bir 
qator  iqtisodiy  maqolalarida  Angliyadagi  iqtisodiy  jarayonlar  tahlil 
qihngan,  mamlakatda  ichki  ziddiyat  chuqurlashib,  ishchilar  sinfining 
ahvoU  og‘irlashib  borayotgani  haqida  yozilgan  edi.  Uning  «Angliyada 
ishchilar sinfining ahvoli» nomli asarida (1845-yil) Angliya kapitalizmining 
iqtisodiy hayoti tahlil qilindi, ro‘y berayotgan bo‘hronlar sanoat sohasida- 
gi  keskin  o‘zgarishlar  natijasi,  ishlab  chiqaruvchi  kuchlar  tarkibidagi 
chuqur  o‘zgarishlar  in’ikosi  ekanligi  qayd  etildi..
1845-  yildan  boshlab  F.  Engelsning  Marks  bilan  ilmiy  hamkorligi 
boshlandi, ularning hammualliflikdagi birinchi asari- «Nemis idealogiyasi» 
bo‘ldi.  Unda  birinchi  marta  ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiyalar,  ularning 
mohiyati,  o‘zaro almashish obyektivligi  haqidagi g‘oyalar bayon qilindi. 
K.  Marksning  «Falsafa  qashshoqligi»  asarida  yangi  iqtisodiy  qonun  va 
kategoriyalar  bayon  qilindi.  Jumladan,  iqtisodiy  kategoriyalarga  tavsif 
berildi,  ular real  ishlab  chiqarish  munosabatlarining  ilmiy  in’ikosi,  deb 
ta’riflandi, unda «ishlab chiqaruvchi  kuchlar xarakteriga ishlab chiqarish 
m unosabatlarining  mos  kelishi  iqtisodiy  qonuni»  ochib  berildi. 
Marksizmning formatsiyalarning inqilobiy almashuvi haqidagi xulosalari 
aynan ana shu iqtisodiy qonun harakatiga ko‘ra borishi asoslandi.
K.  Marksning  1849-  yilda  nashr etilgan  «Mehnat va kapital»  asarida 
qiymat va qiymat qonuni haqida qarashlar ilgari surildi.  Unda qiymatning 
chuqur  iqtisodiy  munosabat  ekani,  u  real  xo'jalik  hayotida  baholar
116

---

vositasida  ularning  qiymat  atrofida  qalqishi  orqali  harakat  qilishini 
tushuntirib berdi. Yuqorida qayd etilgan asarlar K.  Marksning kapitalistik 
ishlab  chiqarish  usulini  chuqur  o‘rganishga jiddiy  qaraganidan,  u  endi 
yirik iqtisodiy asar yozishga kirishganidan darak beradi. U  1857-58- yillarda 
«Kapitabning birinchi varianti qo‘lyozmalari,  1861-63- yillarda «Kapital» 
asarining ikkinchi qo‘l yozma variantini ishlab chiqdi.  Bu ishlarda u tovar 
ishlab chiqarish, uning tarixiy shakllari, yer rentasi va uning ko'rinishlari, 
qiymat,  pul  va  uning  kelib  chiqishi,  kapital  va  uning  shakllari,  ilmiy- 
texnika  taraqqiyoti,  fabrikalarda  mashinalardan  foydalanish  oqibatlari, 
ijtimoiy kapitalning takror hosil qilinishi masalalaridagi o‘zining dastlabki 
qarashlarini ilgari surdi.
Albatta, marksizm iqtisodiy ta’limotida bosh asar- «Kapitabning alohida 
o‘rni  bor.  U  K.  Marks  muallifligida  chiqqan  bo‘Isa  ham,  aslida,  unda 
Engelsning katta hissasi borligini e’tirof etish lozim.  Bu asar 4 ta jild,  7 ta 
kitobdan iboratdir. Uning birinchi jildi «Kapital ishlab chiqarish jarayoni» 
deb nomlanib,  1867- yilda nashr etildi.  Bu jildda tovar, uning xususiyatlari, 
tovarda gavdalangan mehnatning ikkiyoqlama xarakteri, tovar fetishizmi, 
pul va uning kelib chiqishi, pulning kapitalga aylanishi, qo'shimcha qiymat 
va uni ishlab chiqarish, qo‘shimcha qiymat, uning shakllari, uning kapitalga 
aylanishi,  ish  haqi  va  uning  ish  kuchi  qiymatining  pul  shakli  ekanligi, 
kapitalning jamg'arilishi va uning oqibatlari bayon etilgan. Mana shu jildda 
qo‘shimcha qiymatning mohiyati, u kapital mahsuli va uning jamg‘arish 
manbayi ekanligi, u ishchilarga to‘lanmay qolgan qiymat ekanligi, yangi 
tuzumning asl mohiyati qo‘shimcha qiymatni ekivalentsiz o'zlashtirishdan 
iborat ekanligi tavsiflanadi.
«Kapital»  asarining  2-jildi  1885-  yilda  F.  Engels  tomonidan  nashr 
etiladi.  Uning mavzusi kapitalning muomala sohasidagi harakatini tahlil 
etishdir.  Unda kapitalning  aylanish  va  doiraviy  aylanishi,  bu jarayonda 
kapitalning uch funksional shaklga kirishi, takror ishlab chiqarish jarayoni 
va  uning  shakllari,  jami  ijtimoiy  mahsulot  va  uning  qiymat  va  buyum 
jihatdan  tuzilishi,  ijtimoiy  ishlab  chiqarishning  ikki  bo'linmasi  va  ular 
o‘rtasidagi realizatsiya sharoitlari tasvirlanadi.
«Kapitabning  3-jildi ham  F.  Engels tomonidan nashrga tayyorlanib, 
1894-  yilda  chop  etildi.  Unda  kapitalning  ishlab chiqarish va muomala 
jarayonlaridagi  harakati  yaxlit  olib  o‘rganilgan.  Unda  qo‘shimcha  qiy­
matning kapitalistlarning turli sinflari daromadlariga aylanishi,  ularning 
sinf sifatida ishchilarga qarshi turishi, savdo va ssuda kapitallarining harakati, 
yer rentasi tahlili o'rin olgan.
117

---

«Kapital»  asarining  4-jildi  esa  1905-1910-  yillarda  nashr  etildi.  U 
«Qo‘shimcha qiymat nazariyasi» deb ataladi va qo'shimcha qiymat atrofida 
Marksgacha bo'lgan iqtisodchilar qarashlari tanqidiy tahlil qilinadi.
Siyosiy iqtisod fani rivojida F.  Engelsning «Anti Dyuring» nomli asari 
alohida o‘rin tutadi. Bu asar 1878- yilda e’lon qilindi. Unda siyosiy iqtisodning 
predmeti  ham  tor,  ham  keng  ma’nolarda  tavsiflab  boriladiki,  bu  fanni 
tushunishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu asarda marksizm ta’limotining 
hamma qismlari ensiklopedik asnoda tushuntirib berildi. Engelsning «Oila, 
xususiy mulk va  davlatning  kelib  chiqishi»  nomli  asari  ham  iqtisodiyot 
nazariyasi tarixida muhim o‘rin tutdi.  K.  Marksning  1875- yilda yozilgan 
«gota  programmasining  tanqidi»  asari  uning  marksizm  qarashlarming 
umumlashmasi  sifatida  maydonga  chiqdi.  Unda  proletar  diktaturasi, 
kommunistik ishlab chiqarish usulining vujudga kelishi, uning ikki - quyi 
va  yuqori  fazalaridan  iborat  bo‘lishi,  har  ikki  fazadagi  taqsimot 
munosabatlarining qanday bo‘lishi bashorat qilingan edi.