Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

deyd ilarJ>>, 
—  deb 
yozadi.
4.  Zahiriddin  Muhammad  Boburning  iqtisodiy  g‘oyalari
Bobur o‘z qisqa hayoti davomida ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy- 
ma’rifiy hayotning juda ko‘p muammolariga yechim topishga harakat qildi. 
Uning  ilmiy dunyoqarashi  mashhur  «Boburnoma»  asarida bayon  etildi. 
Bu  asar  o'zining  har  jih a td an   m ukam m alligi,  turli  sohalarga  oid 
tadqiqotlarning mahsuli ekanligi, juda ko‘p fanlarga oid bebaho material- 
larga boyligi bilan ilmiy jamoatchilikning hayrat va tahsiniga sazovor bo‘ldi, 
shu  bilan  birga,  tariximizni  bilish,  o'zligimizni  anglash  uchun  bebaho 
manba sifatida ham ahamiyatlidir.  U nda adabiyotshunoslik,  manbashu- 
noslik, jug‘rofiya, tilshunoslikka oid hamda ijtimoiy-iqtisodiy hayotga oid 
g‘oyalar va qarashlar mujassamlashgan.  Bu asarni mutolaa qilar ekanmiz, 
undan mamlakatimizning bugungi hayotida ro‘y berayotgan o'zgarishlami 
tahlil qilish, ulardan xulosalar qilish va qilayotgan ishlarimizda foydalanish 
uchun fikrlar topamiz. Ayniqsa, iqtisodiyotga oid, uning umumiy asoslariga 
(ishlab  chiqarish,  uning  insoniyat  hayotidagi  ahamiyati)  oid,  savdo  va 
tijoratga borlik ilmiy qarashlar bizni to ‘lqinlantiradi.
«Boburnoma» uzoq yillar  «Buyuk ipak yo‘li» bo‘ylab qilingan sayohat 
va  kuzatishlar  tasviri  berilgan  asardir.  Bu  yo‘ldan  qancha-qancha 
savdogarlar, tojirlar (tijoratchilar,  do‘kondorlar) o ‘z mollarini dunyoning 
turli  mintaqalari  va  mamlakatlariga  yetkazib  berganlar.  Ular  o‘z  ishlari 
bilan savdo — iqtisodiy faoliyatnigina emas,  ayni chog‘da, xalqlar o'rtasida 
do‘stlik,  tinchlik va  o ‘zaro  manfaatdorlik  rishtalarini  ham  bog'laganlar. 
M a’lumotlarga qaraganda, hatto urushlar, o ‘zaro kelishmovchiliklar hukm 
surayotgan davrlarda ham savdogar-tijoratchilarning mol-mulkini talash, 
bosqinchilik qilish, ziyon yetkazish qattiq qoralangan. Agar moziyga nazar 
solinsa,  o ‘sha  davrlarda  davlatlar,  xonlar,  podshohlar  urush-janjallari, 
asosan, qulay savdo yo‘llari, bozorlari, dunyo bozorlariga chiqish maqsad- 
larida olib borilgan.  Buyuk Amir Tem ur va uning munosib vorisi  bo‘lgan
1 O 'sha  asar,  69 —bet.
73

---

Bobur ham  mamlakatlar,  xalqlar  o ‘rtasida  halol  savdo-sotiq hamkorlik, 
tinchlik,  ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot  uchun  kurashganlar.
«Boburnoma»da  asar  muallifining  o ‘zi  tug'ilib  o ‘sgan  yurt,  Vatani, 
uning tabiiy, iqtisodiy, m a’naviy resurslari, ajoyib mehnatkash, yaratuvchi 
xaiqi to‘g‘risida to‘lqinlanib yozgan satrlarini hayajonsiz o‘qish qiyin.  Mana 
uning jonajon Andijoni haqidagi fikri:  «...  Farg‘ona viloyatining poytaxtidur. 
Oshligi  vofur,  mevasi  farovon,  qovun  va  uzumi  yaxshi  bo'lar.  Qovun 
mahalida  poliz  boshida  qovun  sotmoq,  rasm  em as...1»;  Qobul  haqida: 
«Hindiston bila Xurosonga vosita bu viloyatdur.  Biser yaxshi savodxondir. 
Savdogarlar Xitoyga va Rumga borsalar, ushmuncha — o‘q savdo qi]g‘aylar... 
Quyi  Hindistondir,  o ‘n -o ‘n  besh-yigirma  ming  uyluq,  karvon  Qobulga 
kelur... Xuroson va Iraq, Rum va Chin matoi Qobulda topilur... Nayshakami 
kelturub,  ekturub  edim.  Chilg‘o ‘zani  Nijrovdin  keltururlar2».  Yoki 
Samarqand  to ‘g‘risida  shunday  yozadi:  «Samarqand  shahri  ajab  orasta 
shahardur,  bu shaharda bir xususiyat borkim,  o ‘zga kam shaharda andoq 
bo‘lg‘ay.  H ar  xirfagarning  bir  boshqa  bozori  bor,  bir-birlariga  maxlut 
emastur, tovar rasmedur. Xo‘p nonvoliqlari va oshpazliklari bordur. Olamda 
yaxshi  qog‘oz  Sam arqanddan  chiqar.  Juvozi  qog'ozlar  suyi  tom om  
Konigildin  keladur...3»
Yuqoridagi fikrlaming ahamiyatli tomoni shundaki, birinchidan, ularda 
iqtisodiy  fikrlar,  qarashlar  ifodalangan  b o ‘lsa,  ikkinchidan,  ularda 
Boburning yaratuvchilik,  ishlab chiqarishga qiziqishlari bayon etilgandir. 
Moddiy  ne’matlaming  uzoq-uzoqlarga  yetib  borishi  va  m ashhur  bo‘lib 
ketishi o ‘sha davr iqtisodiy va ijtimoiy siyosatining natijasi bo‘lsa, boshqa 
tom ondan,  ular  savdogarlarning  olijanob  xizmatlari  tufaylidir.  «Bobur- 
noma»da bir yurt mollarining boshqa yurtlarga olib borilishi,  almashuvi, 
aholi ehtiyojlarining qondirilishi va ulaming ahamiyati maroq bilan hikoya 
qilinadi.
Bobur  savdo-sotiqning  xalqlar  o ‘rtasidagi  bebaho  ahamiyatini  juda 
chuqur tushunar edi.  Shuning uchun ham u savdo karvonlarini yo‘llarda 
talash, bosqinchilik qilish, mol-mulkiga ziyon yetkazish kabi salbiy illatlarga 
shaxsan o ‘zi ham qat’iy qarshi chiqadi.  Bunga misol qilib quyidagi so‘zlami 
keltirish  mumkin:  «Kalotga  yetganda,  qalin  Hinduston  savdogarikim, 
Kabotga savdo qilgali kelgan ekandurlar,  qocha olmadilar,  cherik eli alar 
ustiga — o‘q yetib bordi. Aksar birin bo‘ldilarkim shundoq yog‘iylik mahalida
1  Zahriddin  M uhammad  Bobur.  Boburnoma,  Т.,  1989,  5—6 —betlar
2
  O'sha  asar,  117 —118 —betlar.
’ О ‘sha  asar,  46 — bet.
74

---

yog‘iy  viloyatiga  kelatug‘onlarni  talamoq  kerak,  men  rozi  bo‘lmadim, 
savdogarlarning ne gunohi bor...1 ».
O'zgalar mulkiga hiyonat qilmaslik, ularning mulkini muqaddas bilish, 
el-yurt farovonligi yo‘lida tinib-tinchimay ishlayotgan odamlami qadrlash, 
ulami himoya qilish kabi umumbashariy qadriyatlar Boburga bobosi Amir 
Temurdan meros b o ‘lib kelgan.  Otasining ana shunday olijanob xislatini 
eslab  quyidagilarni yozgan  edi:  «Adolatla  shu  martabada  edikim,  Xitoy 
karvoni kelaturg‘onda, Andijonning sharqiy tarafidagi tog‘laming tubida 
ming  uylik  karvonni  qor  bostikim,  ikki  kishi  kuturdi.  Xabar  topib 
muxassillar yiborib, karvonning jam i’ jihotini zabt qildi.  Har chandonkim, 
vorisi  hozir  yo‘q  edi,  bovujudi  ehtiyot  saqlab,  bir-ikki  yildan  so‘ngra 
Samarqand  va  Xurosondan  vorislarini  tilab  kelturib,  mollarini  solim 
topshirdi2».
Bobur  iqtisodiy  dunyoqarashini  o ‘rganish,  uning  iqtisodiyotga  oid 
qarashlarini  tadqiq  etish  navbatdagi  dolzarb  vazifalardan  biridir.  Biz 
yuqorida keltirgan fikrlar ushbu ezgu ishdagi dastlabki harakat mahsulidir.
«Qur’oni karim» va islom shariati qoidalari asosida soliq haqida ta’limot— 
Islomdagi farzlardan biri — zakotdir.  U soliq m a’nosida qo‘llaniladi.  Zakot 
pul va savdo yig'imi turlarida to ‘langan.  Bobur g‘oyat adolatli, insonparvar 
inson bo‘lganligidan uning soliq haqidagi qarashlari ham umuminsoniyat 
qadriyatlarini aks ettirgan.  U  soliqni  hisoblash uchun soliq mavzusining 
«hisobi»ni hisoblash, ya’ni mol-mulkning soliq solishga layoqatli miqdorini 
aniqlash  zarur,  deb  bilgan.  Soliq  hosilga,  ya’ni  olinayotgan  daromadga 
qarab belgilangan.
Bobur iqtisodiy ta’limotida  «xiroj»,  ya’ni  yer solig‘i  masalasi  alohida 
o ‘rin  tutadi.  U   yer  solig‘ini  ikki  toifaga  bo‘ladi,  ya’ni  «muqassam  va 
muvazzar».  Birinchisi,  olingan hosilning miqdoriga borliq bo‘lgan,  ya’ni 
hosilning  1/3 dan 1/2 gacha miqdorda belgilangan; ikkinchisi, ekilayotgan 
yer maydoniga bog‘liq qilib qo‘yilgan.  Sug‘oriladigan yerlarga belgilanadigan 
soliq miqdori  ham  alohida  hisoblangan.  Suv solig‘i  hosilning  1/10  ning 
yarmi  miqdorida tayinlangan.  Shu bilan birga,  chorva hayvonlariga ham 
ularning turlari va soniga qarab tabaqalashtirilgan tarzda soliq belgilangan. 
Masalan,  40  ta  qo'ydan bittasi,  120  ta  qo‘ydan  ikkitasi,  201  ta  qo‘ydan 
uchtasi,  qo‘ylar soni 400 tadan  ortgan taqdirda har  100 tasidan bittadan 
qo‘y zakot  (soliq)  sifatida to ‘lashi  farz qilingan.
Feodalizm  davri  iqtisodiyotida  savdoning  ahamiyati,  uning  iqtiso-
1 O'sha  asar,  187 —bet
2 O 'sha  asar,  10 —bet
75

---

diyotdagi  salm og‘i  yuqori  ekanligi  m a’lum.  Bobur  savdogarlarning 
mamlakat  hayotidagi  o ‘m ini  yaxshi  tushunganligi  tufayli  ular  daro- 
madidan ham soliq to ‘lashning alohida  (o‘ziga xos) tartibini taklif etgan. 
Masalan,  savdogarlarning  savdo  yig‘imining  har  20  misqoli  —  oltindan 
bir  misqoli  savdo  yig‘imi  tarzida  olingan.  Ahamiyatli  tomoni  shundaki, 
birinchidan, soliq hissasi savdodagi olinadigan daromad hissasiga nisbatan 
kamayib  borilishi  ko‘rsatilgan,  bu  esa  savdogarlami  rag‘batlantiruvchi 
vositaga aylangan;  ikkinchidan,  agar savdogarlar Islom mamlakatlaridan 
kelgan bo‘lsa, daromadning  1/20 qismi  miqdorida soliq belgilangan. Yana 
shu qoida biriktirilib qo‘yilganki, musulmon savdogarlardan olingan soliq, 
ulaming  o ‘z  mamlakatlaridagi  soliq  miqdori  darajasida  bo‘lishi  ko‘zda 
tutilgan.
Bobur ishlab chiqqan soliq siyosati  uzoq yillar musulmon mamlakat- 
larda  qo‘llanilgan.  Bu  esa  Bobur  iqtisodiy  tafakkur  olami juda  uzoqni 
ko‘zlovchi ilmiy asoslarga suyanganidan dalolat beradi.  Bunday salohiyat 
uning vorislari, hamyurtlari qalbida unga nisbatan yanada chuqur hurmat 
va faxrlanish hissini tuydiradi.