Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

3.  «Iqtisodiy  ta’limotlar  tarixi»  fanining  o ‘rganish  uslublari
«Iqtisodiy  ta ’limotlar  tarixi»  fani  predmeti  ustida  mulohaza  yuritar 
ekanmiz,  u  naqadar  uzoq  tarixga,  qanchadan-qancha  ilmiy  qarashlar, 
g‘oyalar,  ta ’limotlar va konsepsiyalarning paydo bo‘lishi, m a’lum tarixiy 
davrda  q o ‘llanilganligi,  yangi  qarashlarga  duch   kelgani  o ‘zining 
yashovchanligini isbotlashga harakat qilganligiga mantiqan guvohlikberamiz. 
Darhaqiqat,  «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fani juda ham murakkab muno- 
sabatlami turli tarixiy davrlarda tadqiq etgan,  ulaming eng muhimlarini,
7

---

o ‘z davri uchun yaroqlilarini ajratib olgan,  himoya qilib kelgan.  Shunday 
ekan  uning  predmetini  chuqur  o ‘rganish,  tabiiyki,  umummilliy,  o ‘ziga 
xos tadqiqot va tahlil uslublarini qo‘llashni taqozo etadi.
«Iqtisodiyot nazariyasi»  darsligining  mualliflari  Sh.  Shodmonov,  R. 
Alimov, T. Jo‘rayevlar fan predmetini o‘rganish uslubiyati haqida shunday 
yozadilar:  «Uslubiyat  —  bu  ilmiy  bilishning  tamoyillari  tizimi,  yo‘llari, 
qonun-qoidalari  va  aniq  hodisalardir.  Bu  obyektiv  maqbullikni  bilish 
dialektikasi, mantiq va nazariyasini o‘z ichiga oluvchi bir butun ta’limotdir. 
Uslubiyat umummilliy tavsifga ega, lekin har bir fan o‘zining predmetidan 
kelib  chiqib,  o ‘zining  ilmiy bilish  usullariga ega bo'ladi.  Shuning uchun 
uslubiyat umummilliy va ayni vaqtda xususiy b o ia d i1».
Shuni  aytish  kerakki,  «Iqtisodiy  ta ’lim otlar  tarixi»,  eng  aw alo , 
«Iqtisodiyot  nazariyasi»  bilan  chambarchas  bog‘liq  fandir.  Zero,  uning 
predm eti  iqtisodiyot  nazariyasida  qoilanilgan  iqtisodiy  qonunlar  va 
iqtisodiy  kategoriyalaming  mohiyatini,  ularning  kim  va  qachon  ochib 
bergani,  qanday  tarixiy  sharoitda  vujudga  kelganligini,  qanday  m uno- 
zaralar,  ilmiy bahslar orqali  fanga  kirib  kelganligini  tavsiflaydi.  Bundan 
xulosa  shuki,  «Iqtisodiyot nazariyasi»ni  o ‘rganishga jalb etilgan uslublar 
«Iqtisodiy  ta ’limotlar tarixi»  fani  uchun  ham  mosdir.
«Iqtisodiy ta ’limotlar tarixi»  fanini  o ‘rganishda keng qo‘llaniladigan 
uslublardan biri-mantiqiylik va tarixiylik birligi usulidir. Iqtisodiy ta’limotlar, 
konsepsiyalar, g‘oyalar m a’lum  tarixiy sharoitlarda yuzaga keladi.  Biroq 
ulaming  o ‘sha  tarixiy iqtisodiyot  davr  ruhini  ilmiy  aks  ettirish mantiqiy 
yondashuvni taqozo etadi.  Bu yerda tarixiylik mantiqiy yondashuvni inkor 
etmaydi, bir-biriga qarshi turmaydi.  Masalan,  qiymat kategoriyasi haqida 
turli tarixiy davrlarda turlicha talqinlar bayon qilingan edi.  Biroq,  ulaming 
zamirida  qiymatning  tovar  ishlab  chiqaruvchilar  o‘rtasidagi  iqtisodiy 
munosabat ekanligi to ‘g‘risidagi tavsifi mantiqan maqbul g'oyadir,  boshqa 
fikrlar esa shuning atrofida talqin qilinadi.
«Iqtisodiy  ta ’limotlar  tarixi»ni  o ‘rganishda  «materialistik  emprizm» 
usulidan keng foydalaniladi.  Emprizm-Fikrlar, tajriba, iqtisodiy tahlilning 
boshlang‘ich,  iqtisodiy  taraqqiyot  qonunlarining  amal  qilish  bazasidir. 
K o‘pgina  iqtisodiy  g‘oyalami  o ‘rganishda  o ‘sha  tarixiy  davr  faktlarini 
to ‘plash, ulami umumlashtirish asosida xulosa chiqarish muhim ahamiyat 
kasb etadi. Ayni chog‘da, arxeologik qazilmalar tufayli olingan m a’lumotlar, 
eksponatlar ham  u  yoki bu iqtisodiy g‘oyalami,  qarashlami bilib olishga 
xizmat qiladi.  Demak, olingan aniq axborot materiallari u yoki bu iqtisodiy 
ta ’limotning tarixiy jihatlarini bilib olishga yordam beradi.
1  Iqtisodiyot  nazariyasi,  darslik.  Т.,  «M oliya»,  2002,  29 —bet.
8

---

«Iqtisodiy  ta ’limotlar  tarixi»  fanini  o'rganishda  eksperiment-tairiba 
usuli  ham  qo‘l  keladi.  Zero  u  yoki  bu  iqtisodiy  ta ’limotning  qanchalik 
hayotiy,  amaliyot uchun,  samarali xo‘jalik faoliyatini tashkil etish uchun 
yaroqli-ligini bilib olishda eksperiment usulga asoslanish mumkin. Masalan, 
Prezidentimizning 0 ‘zbekistonning bozor munosabatlariga o ‘tish konsep- 
siyasi  mamlakatimiz  misolida  90-yillar  boshlaridanoq  xususiylashtirish 
va iqtisodiyotni erkinlashtirish tarzida o ‘rganiladi.  Endilikda esa 0 ‘zbekiston 
tajribasi ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan andoza sifatida 
e’tirof etilmoqda.
Ushbu fanni tadqiq etish va uni o‘rganishda ilmiv abstraksiva usulining 
aham iyati  ham   m uhim dir.  G ap  shundaki,  iqtisodiy  m unosabatlar, 
g'oyalar,  qarashlar,  qonun va kategoriyalar shu qadar ko‘p,  rang-barang, 
mazmun  va  shakl jihatidan  turlicha  darajadadirki,  ulam i  birdaniga,  bir 
vaqtda  bilib  olish  mumkin  emas.  Bunday  sharoitda  ana  shu  murakkab 
ichki sabab-oqibatli, bog'lanib ketgan iqtisodiy g‘oyalar ichidan biz uchun 
hozirgi  damdagi  ilmiy  ehtiyojimizni  qondirish  uchun  eng  muhimi  va 
keraklisini ajratib olish ilmiy bilishning dolzarb masalasiga aylanadi.  Ilmiy 
abstraksiya usuli aynan o ‘rganilayotgan voqealikdan tashqi ta’simi hisobga 
olmay,  predmetning  asosiy  mohiyatini  ifodalaydigan  tom onni  ajratib 
olishga xizmat  qiladi.  Fanni  o ‘rganuvchi  shaxs  asosiy yetakchi g'oyani- 
ta ’limotni  ajratib  olib,  uning yordamida boshqa ikkinchi,  uchinchi h.  k. 
qarashlar  mohiyatini  bilib  oladi.  Pirovard  oqibatda  barcha  iqtisodiy 
ta’limotlar,  g'oyalar,  qarashlar  bir  butun  majmua,  tizim  tarzida  anglab 
olinadi, tafakkurga joylashtiriladi.
Yuqorida  e’tirof  etilgan  ilmiy  bilish  usullari  yordamida  «Iqtisodiy 
ta ’limotlar tarixi» predmeti aniqlashtiriladi, uning tarkibiy tuzilmasi ishlab 
chiqiladi.  Ushbu darslikni yozishda ham umummilliy, ham xususiy bilish 
usullariga  yondashilib,  uning  tarkibi  tuziladi.  Biz  «Iqtisodiy  ta ’limotlar 
tarixi» fanini o £rganishni aynan «Avesto»  iqtisodiy g‘oyalaridan boshlashni 
lozim topar ekanmiz, bunda tarixiylik va mantiqiylik birligi, materialistik 
emprizm,  ilmiy  abstraksiya  usullari  talablaridan  kelib  chiqdik.  Boshqa 
mavzulaming dialektik bog‘liqlik masalasida ham yuqoridagi mulohazaga 
asoslandik.
9

---

NAZORAT SAVOLLARI:
1.  «Iqtisodiy  ta ’limotlar  tarixi»  fanining  iqtisodiy  fanlar  tizimidagi 
o ‘rnini  tushuntirib  bering.
2.  «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanining predmeti to‘g‘risidagi ta’riflarini 
ayting.
3.  «Iqtisodiy  ta ’limotlar  tarixi»  fanini  o'rganish  zarurligi  va  uning 
ahamiyati  nim adan  iborat?
4.  «Iqtisodiy ta ’limotlar tarixi»  fanining  asosiy vazifalari  nima?
5.  «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi»  fanini o'rganish uslublari haqida 
tushuncha bering.

---