Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

5.  Nizoin-ul-mulkning  iqtisodiy qarashlari
Sharq  tarixiy  iqtisodiy  ta’limotlari  tizimida  Abu  Ali  ibn  Ali  Tusiy- 
Nizom-ul-mulkning butun  dunyoga mashhur «Siyosatnoma»  (yoki «Siyar
1 O 'sha asar, 85-bet
2
  O 'sha asar,  85-86-bet
61

---

ul-Mulk»)  asarida  ilgari  surgan  iqtisodiy g‘oyalari  o ‘ziga  xos  o ‘ringa  va 
o‘ziga xos ahamiyatga ega.  Nizom -ul-mulk uzoq yillar davomida saljuqiy 
shohlar Alparslon  (1063-1072-  yillar)  va  Malikshoh  (1078-1092-  yillar) 
saroyida vazirlik lavozimlarida xizmat qilgan.  U o ‘z zamonasining g‘oyat 
bilimdon,  tadbirkor,  o ‘z  lavozimiga juda  ham  mos  tushgan,  sidqidildan 
xizmat qiluvchi vaziri sifatida dong taratdi.  Shuning uchun ham u Nizom- 
ul-mulk,  ya’ni  mulkning  nizomi,  tartibi  nomi  bilan  m ashhur  bo‘lib 
ketadi.  U  davlatning  deyarli  barcha  ishlarini  o ‘zi  olib  boradi  va  yuksak 
tashkilotchilik mahoratini ko‘rsatadi.  0 ‘z navbatida, u mamlakatda fan va 
madaniyatni rivojlantirishga harakat qiladi, o ‘z davrining ilm-fan kishilarini 
saroyda ishlashga taklif etib,  ularda g‘amxo‘rlik ko‘rsatadi. Nizom-ul-mulk 
davrida  Sharqning  mashhur  olimi  va  faylasufi  U m ar  Hayyom  saroyda 
ilm-fan bilan shug‘ullanadi,  unga observatoriya qurib beriladi.
Malikshohning  o ‘zi  ham  ilm-fanga,  davlatni  boshqarish  san’atiga 
qiziqqan  sultonlardan  bo‘lganligi  «Siyosatnoma»  asarida  qayta-qayta 
ta’kidlanadi.  Malikshoh saroyda faoliyat ko'rsatayotgan fozil-u olimlarga 
murojaat  qilib  davlatni  boshqarish  qoidalari,  tartibi,  usullari  haqida  bir 
kitob  yozilishini,  asarda  o ‘tgan  shohlar  tarixi  va  hayotiy  tajribalari 
umumlashtiriJishini topshiradi.  Shoh fikricha, bu kitob davlatni boshqarish 
ishining dasturamali bo‘lishini ham uqtiradi. Tabiiyki, ushbu ijodiy ishda 
yetuk olimlar qatnashadilar.  Ular ichida N izom -ul-m ulk ham qatnashib 
«Siyosatnoma» risolasini taqdim etadi.
«Siyosatnoma»da  iatisodiv  masalalarea  —  xazina,  uni  boyitish  va 
sarflanishi, oziq-ovqat va boshqa davlat barqarorligi uchun zarur zaxiralar 
tashkil etish,  xizmatchilarga  maosh  belgilash,  adolatli  taqsimot,  soliq va 
xiroj, zakot,  moliya va xo‘jalik masalalariga doir bir qancha ko‘rsatmalar 
o ‘z ifodasini topadi.
«Siyosatnoma»  haqida  bir  qancha  tadqiqotlar  e’lon  qilindi,  u  ingliz, 
fransuz,  nemis  tillarida  nashr  etildi.
Asarda ilgari surilgan iqtisodiy g‘oyalar hozirgi davri ijtimoiy-iqtisodiy 
voqeliklari,  o ‘tkazilayotgan  iqtisodiy islohotlar, bozor iqtisodiyoti m uno­
sabatlarini qaror toptirish vazifalari  bilan hamohangdir.  Shu bilan birga, 
undagi iqtisodiy g‘oyalar xalqimizda,  yoshlarimizda «Iqtisodiy ta ’limotlar 
tarixi»mizni o ‘rganish va shu asosda iqtisodiy tafakkur hosil qilish vazifasiga 
xizmat qilishligi bilan ham ahamiyatlidir.
Kitobning  dastlabki  sahifasidanoq  muallif  davlatni  idora  qilish  va 
mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni ta ’minlash uchun amalga  oshirilishi 
lozim  bo‘lgan  iqtisodiy  tadbirlar  haqida  fikr  yuritadi.  Buning  uchun
62

---

«chetdan  koriz qazib,  suv keltirish,  qishlog‘-u dalalar obodonligi  uchun 
katta  ariqlar  qazish,  qal’alar  qurish,  shaharlar barpo  etish,  zebo  binolar-u 
keng  ko‘chalar,  rabotlar  qurdirish  lozim»  deb  yozadi1.
Asarda aholidan xiroi  olishning yo‘l-yo‘riqlari bayon etilgan.  Soliqlar 
odamlarga malol kelmaydigan bo‘lishi, ularga azob-uqubat yetkazmasligi, 
soliq to ‘lash imkoniyati yo‘qlarni majbur qilinmaslik kabi qoidalar taklif 
etiladi.  Kitobda yoziladiki, «Xirojni ham u (soliq yig‘uvchi-muall.) shunday 
yo‘l  bilan  talab  qilsinki,  odamlarga  ziyon  yetmasin.  Soliq  o ‘z  vaqtidan 
oldin olinsa, raiyatga ranj-u azob yetadi, ular majburlikdan mol-davlatlami 
yarim bahoda sotib,  uy-joylarini tashlab,  ovora va sarsonlikda g‘ariblikka 
mubtalo bo'ladilar2».  Boshqacha aytganda,  soliq solish va undirish ishini 
odamiylashtirish  (gumanizm ruhi)  lozimligi uqtiriladi.  Davlatning mana 
bunday  soliq  siyosati  podshohga,  oqibatda  el-yurtga  naqadar  foydali 
ekanligi bir necha hikoyatlar (tarixiy voqealiklar) misolida ishonarli qilib 
tushuntiriladi.
Asar  muallifi  bozorlardagi  oldi-sotdi  ishlarini  tartibga  solish  haqida 
ham tavsiyaberadi.  Zero, bozorda tartib o‘matilsa mamlakatda osoyishtalik 
qaror topadi.  Buning uchun «har bir shaharda tarozi va narxlami tartibga 
soladigan,  oldi-sotdi  ishlarini  biladigan  eng  olim  va  dono  kishilardan 
muxtasib qo‘yishi  kerak.  Va atrofdan  olib kelib sotiladigan har bir molni 
bozorda sotish uchun va haridorlami aldamaslik uchun ular ustidan nazorat 
bo‘lishi shart.  Tarozi toshlarini to ‘g‘ri tutib amri m a’ruf va nahyi munkar 
qilishlari lozim3».
Asarda xizmatchilarga maosh berish tartibi haqida ham tavsiya berilgan. 
Masalan,  davlat  mol-mulkini  muhofaza  qiluvchi  ashroflik  lavozimidagi 
xizmatchilar  «o‘z  martabasi  va  bilimlariga  ko‘ra  maosh  olishlari  zarur. 
U larning  oylik  harajat  va  maoshlarini  raiyat  hisobidan  emas,  balki 
xazinadan berilishi kerak.  Shunda xalq boshiga ranj-u azob tushmaydi...4» 
deb  ta ’kidlanadi.  Bu  yerda  biz  ikkita  tamoyilni  ko‘ramiz:  birinchisi,  ish 
haqi xizmatchilarning o ‘z lavozimi va bilim-tajribasiga qarab tabaqalash- 
tirilishi  zarurligi  bo‘lsa,  ikkincbisi,  ularning  ish  haqi  va  oilaviy  moddiy 
hayoti odamlarga malol kelmasligi.  Bu hoi davlat xizmatchilariga nisbatan 
xalq  noroziligiga  sabab  bo‘lmasligiga  va  ularning  halol-u  pok  xizmat 
vazifalarini bajarilishiga sabab bo‘ladi.  Bu fikr ham bugungi kunda naqadar 
ahamiyatli  ekani  tushunarlidir.
1 Siyosatnoma,  Toshkent,  «Adolat»  nashiiyoti,  1997,  17-bet
2 O 'sha  asar,  28-  bet
3  O ’sha  asar,  50-  bet
"  O 'sha  asar,  68 — 69-  betiar
63

---

Kitobda davlat soliq xizmati xodimlarining aholidan soliq yig‘ishdagi 
o‘zboshimchaligi  yomon  oqibatlarga  olib  kelishi  mumkinligi  aytiladi. 
Shuning  uchun  ular  faoliyatini  davlat  tom onidan  qonuniy yo‘llar  bilan 
nazorat  qilib  turishlik  haqida  ko‘rsatma  bayon  qilingan.  Agar  soliq 
xizmatchisi  davlat  belgilaganidan  ko‘p  soliq  olsa,  «Xalq  bundan  kam- 
bag‘allashadi»,  odamlarga  ko‘p  azob  yetadi,  ko‘p  mollar  talon-taroj 
etiladi'».  Bu  yerda  o ‘zboshimchalik bilan,  davlat  buyrug‘isiz  ham  soliq 
yig‘uvchilar faoliyatini  cheklash  zarurligi  haqida gap boradi.
Nizom  ul-m ulk  o ‘z  tajribasidan va tarixiy tajribalar  dan  kelib  chiqib 
shunday nasihat qiladi:  «Har bir narsa o ‘z vaqti va o ‘z joyida harj bo‘lishi 
kerak2».  Shundagina  «odamlar  rohatda yashaydi,  biror kishi mol-mulki 
jihatidan azob chekmaydi»  .  Demak,  yuqorida keltirilgan fikrdan xulosa 
shuki,  xazinaga  (davlat  yoki  oila  budjetiga)  kelgan  daromadni  obdon 
o ‘ylab, kerakli maqsadlarga, eng zaruriy ehtiyojlaxga sarf etilmog‘i darkor. 
Shundagina farovon va tinch yashash imkoniyati vujudga keladi.
Kitobning so‘nggi,  50- faslida g‘oyat ajoyib, ibratli iqtisodiy g‘oya ilgari 
surilgan.  M uallif yozadiki  «...  Behuda haij ham,  isrof va ifratga ham  yo‘l 
bermaslik kerak,  odam lar iqtisodni tejamsizlik deb bilmasin.
Sahovat ham kishiga mos bo‘lsin, xazinadan nafaqa oladiganlarga haq 
berilsin: ko‘p oladiganga ko‘p, kam oladiganga kam.  Shunda har bir odam 
o‘z  qadrini  tushunadr »
Muallif «iqtisod» degan kategoriyaga amaldorlaming ish-xo‘jalik yuritish 
tartiblarini  (xo‘jalik  faoliyatini  tashkil  etish),  daromadlar,  boylik.  mol- 
mulkni  saqlash,  zarur  zaxiralarni  shakllantirish,  xazinani  boshqarish, 
to ‘g‘ri  sarf-harajatlar  qilish  kabi  tushunchalam i  kiritadiki,  bu  uning 
iqtisodiy dunyoqarashi  qanchalik keng qamrovli ekanidan dalolat  beradi.