Landshaftshunoslik asoslari

10.5 BAHOLAShNING ASOSIY TAMOILLARI VA MYeTODLARI. 
Landshaftlarning qishloq xo‗jaligi uchun ahamiyatli bo‗lgan va baholanishi 
zarur bo‗lgan tomonlaridan yana biri uning tuproqlaridir. Ohangaron daryosi 
havzasida tarqalgan tuproqlarni baholashda Tuproqshunoslik va agrokiyo instituti 
hamda "O‗zdaverloyiha" instituti tuproqshunoslari tomonidan ishlab chiqilgan 

---

127 
metodik ko‗rsatmalardan foydalanildi. Shu asosda tuzilgan baholash darajalari 
jadvalda keltirildi. 
10.5-jadval 
Tuproqning nomi 
Baholash ballari 
Sug‗oriladigan bo‗z tuproqlar va bo‗z tuproqlar mintaqasidagi 
o‗tloq tuproqlar 
100 
bo‗z tuproqlar mintaqasidagi sug‗oriladigan botqoq-o‗tloq 
tuproqlar 
80 
sug‗oriladigan bo‗ztuproqlar 
70 
bo‗z tuproqlar mintaqasidagi o‗tloq tuproqlar, qo‗riq yerlar 
60 
yupqa qatlami, yaxshi rivojlanmagan, qayirlardagi allyuvial 
tuproqlar 
50 
Tuproqlarni bahorikor dehqonchilik uchun baholashda quyidagi jadvaldan 
foydalanildi. 
10.6-jadval 
Tuproqning nomi 
Baholash ballari 
Shimoliy yonbag‗irlardagi och-qo‗ng‗ir o‗tloq, to‗q jigarrang va 
jigarrang tuproqlar 
100 
Janubiy yonbag‗ir va jo‗nlardagi och-qo‗ng‗ir dasht va och 
jigarrang tuproqlar 
90 
To‗q tusli bo‗z tuproqlar 
80 
Tipik bo‗z tuproqlar 
70 
Baland tog‗ oddiy qo‗ng‗ir tuproqlar 
20 
Eng oddiy (primitiv) tuproqlar 
10 
Tosh qoyalari va qurumlar 
0 
Yuqorida keltirilgan ballar bo‗yicha baholangan tuproqlarda ro‗y berishi 
mumkin bo‗lgan tabiat hodisalarini yoki ba‘zi holatlarni hisobga olish uchun 
tuzatish koeffitsienti kiritish orqali bahosi kamaytirilishi mumkin. Masalan, tuproq 
qatlamining yuvilib ketganligi, mexanik tarkibi, tuproq hosil qiluvchi tog‗ jinsining 
xususiyatlari, meliorativ shart-sharoitlar (er osti suvlarining yuza yoki chuqurda 
bo‗lishi) va boshqalar. 

---

128 
Landshaftlardan qishloq xo‗jaligida foydalanishda ularning relef tuzilishi ham 
katta ahamiyatga ega. Relefni baholashning asosida esa yer yuzasining qiyalik 
darajasi yotadi. 
10.7-jadval. 
Obikor dehqonchilik uchun 
Bahorikor dehqonchilik uchun 
Yer yuzasining qiyalik 
darajasi 
Baholash ballari 
Yer yuzasining qiyalik 
darajasi 
0
0
dan 1,5
0
gacha 
100 
0
0
dan 2
0
gacha 
1,5
0
dan 3
0
gacha 
80 
2
0
dan 5
0
gacha 
3
0 
dan 5
0
gacha 
60 
5
0
dan 8
0
gacha 
5
0
dan 7
0
gacha 
40 
8
0
dan 11
0
gacha 
7
0
dan 10
0 
gacha 
20 
11
0
dan 15
0
gacha 
10
0
dan ortiq 
0 
15
0
dan ortiq 
Ushbu jadvalni tuzishda yerni sug‗orish va dalani mashina, traktorlar bilan 
ishlash sharoitlari, suv va irrigatsiya eroziyasining yuzaga kelishi, mehnat 
samaradorligining pasayishi, yonilg‗i sarfining ortishi kabi ko‗plab omillar 
e‘tiborga olindi. Shuning uchun jadvalda ajratilgan ma‘lum darajadagi qiyalikka 
ega bo‗lgan landshaftlar relefi o‗ziga xos xususiyatga egadir. Masalan, 
landshaftning yer yuzasi 1,5
0
gacha qiyalikka ega bo‗lsa, obikor dehqonchilikda 
maxsus agrotexnik tadbirlar o‗tkazishni talab qilmaydi. Oddiy qishloq xo‗jalik 
mashinalari bilan ishlov berishga yaroqlidir. Ishlab chiqarish samaradorligini 
pasayishiga va yonilg‗i mahsulotlarini ortiqcha ishlatishga ehtiyoj tug‗ilmaydi. 
1,5
°
dan 3
°
gacha qiyalikka ega bo‗lgan yuzalarda irrigatsiya eroziyasi hosil 
bo‗lish xavfi mavjuddirki, ularning oldini olish uchun unchalik murakkab 
bo‗lmagan agrotexnika qoidalariga rioya qilishga to‗g‗ri keladi (masalan, yerni 
haydash va sug‗orish ishlari yonbag‗irlar yo‗nalishiga ko‗ndalang olib boriladi). 
Bu hol ishlab chiqarish samaradorligining biroz pasayishiga va yonilg‗i 
mahsulotlari sarfi esa 8-10 foiz ortishi mumkin. Bunday lashdshaftlarda tuproq 
yuzasi suv va irrigatsiya eroziyasiga beriluvchan bo‗ladi. 16-jadvalda keltirilgan 
umumiy baholarga qo‗shimcha tuzatish koeffitsienti kiritish orqali qishloq xo‗jaligi 

---

129 
uchun baholanadigan landshaftlarning jarlar bilan o‗yilib, qirqilib ketganligini ham 
hisobga olish mumkin bo‗ladi. 
Shunday qilib, landshaftlarning iqlim, tuproq, relef xususiyatlarini alohida-
alohida baholashning har biri amaliyotda qiziqish uyg‗otishi mumkin. Ammo, 
landshaftlarning umumiy bahosini chiqarmay, komponentlar bahosi asosida 
landshaft haqida to‗la tasavvurga kelish qiyin. 
Landshaftlarga tegishli bo‗lgan umumiy baho komponentlar bahosini tahlil 
qilish orqali aniqlab olinadi. Buning uchun biz dastavval qaysi komponentning 
bahosi umumiy baholashga asos bo‗la olishini aniqlab olishimiz kerak bo‗ladi. 
Chunki, iqlim va tuproq xususiyatlari bo‗yicha eng yuqori baho olgan 
landshaftlarda yer yuzasining qiyaligi katta bo‗lib, yerni haydab ekin ekishning 
iloji bo‗lmasligi va shunga bog‗liqligi bois, eng past baho olishi turgan gap. 
Shuning uchun asosiy komponentning baho ballini asos qilib olib, qolgan 
komponentlar bahosi tuzatish koeffitsienti tariqasida hisobga olingani ma‘quldir. 
Masalan, bir landshaftning relef jihatidan bahosi 90 ball va tuproqning bahosi esa 
60 ball bo‗lsin, deb faraz qilsak, unda landshaftning umumiy bahosi: 100 x 0,9 x 
0,6 = 54 ball bo‗ladi. 
Landshaftlarni shaharsozlik maqsadlarida baholash ham o‗ziga xos 
xususiyatlarga egadir. U yoki bu hududni shaharsozlik borasida o‗zlashtirish uchun 
dastlab landshaft turlarini aniqlab olish va baholash lozim bo‗ladi. 
Tabiiy muhit va uning ayrim komponentlari shaharlar tipiga, aholi punktlari 
va dam olish maskanlarining geografik tarqalishiga, kishilarning hayot tarziga 
(masalan, ish ma‘romiga, kiyim-kechaklar tanlashiga, ovqatlanishiga) ta‘sir qiladi. 
Shuning uchun ham landshaftlarni shaharsozlik maqsadlarida baholashning amaliy 
ahamiyati kattadir. Bu borada anchagina ilmiy ishlar qilingan. Ularning 
ko‗pchiligida baholash xaritalari ham ilova qilingan. Xaritalarda aholi yashashi 
uchun qulay yoki noqulayligiga qarab turli joylar ajratilgan. Masalan, 
V.V.Vladimirov (1982) tuzgan xaritasida urboekologik sharoitni tahlil qilib, bir 
nechta urboekologik mintaqalarni ajratgan: 1) juda qulay; 2) qulay; 3) cheklangan 
miqdorda qulay; 4) noqulay; 5) ancha noqulay; 6) juda noqulay; 7) haddan tashqari 

---

130 
noqulay. Bu xaritada O‗zbekistonning Qizilqum va Ustyurt kabi joylari ancha 
noqulay mintaqaga kiritilgan. Amudaryo va Sirdaryo bo‗ylari, delta maydonlari, 
tog‗ oldi-tog‗ etagi tekisliklari qulay mintaqaga, tog‗lar esa haddan tashqari 
noqulay mintaqaga kiritilgan. 
O‗zbekiston hududi tabiiy sharoitini shaharsozlik maqsadlarida baholash 
jarayonida A.Soatov (1990, 1993) dastlab tabiiy sharoiti nisbatan bir xil bo‗lgan 
joylarni ajratib olib, ularni "hududlar tiplari" deb atagan. Hududlar tiplari 
F.N.Milkov, N.A.Gvozdetskiy, N.A.Kogaylarning ajratgan landshaft tiplariga 
muqobil atama deb qaralishi mumkin bo‗lsa-da, ularni aynan bir xil xususiyatlarga 
ega deb bo‗lmaydi. Eng asosiy farqi shundaki, hududlar tiplari faqat shaharsozlik 
maqsadlaridagina ahamiyatlidir, negaki shaharsozlik uchun kuchli ta‘sir eta 
oladigan 
komponentlar 
e‘tiborga olingan holda ajratilgandir. Bunday 
komponentlardan asosan relef, tog‗ jinslari, iqlim, gidrogeologik sharoit kabilar 
asos qilib olnib, ularning xossa va xususiyatlaridan tashqari, estetik ko‗rinishi, 
tuproq, o‗simlik qoplami, rekreatsion jihatlari ham hisobga olingandir. A.Soatov 
tuzgan O‗zbekistonning hududlari tiplarini baholash xaritasida hammasi bo‗lib 
(jami 375 ta konturni hosil qilgan) 46 hudud turlari aks ettirilgan. Bu xarita 
yordamida nafaqat hududlar turlarini, balki tabiiy geografik rayonlar yoki tabiiy 
geografik okruglarini ham baholash imkoniyati tug‗iladi. 
Xaritada aks ettirilgan har bir hudud turlari shaharsozlikda yaroqliligi 
darajasiga ko‗ra bir necha guruhlarga yoki sinflarga birlashtirilgan: 1) juda kam 
yaroqli; 2) kam yaroqli; 3) o‗rtacha yaroqlidan past; 4) o‗rtacha yaroqli; 5) o‗rtacha 
yaroqlidan yuqori; 6) eng yuqori darajada yaroqli. 
Ana shunday baholash sinflari ularga kiradigan hududlar turlarining sifatlari 
haqidagi tasavvurlarni 10.8-jadvaldan olish mumkin. 
Landshaftlarni turli maqsadlarda va turli usullar bilan baholash tajribalari 
maxsus adabiyotda ko‗plab uchraydi (Sheyko, 1970; Kansebovskaya, Muxina, 
1972; V.V.Shkurkov, 1970). Ularning dastlabki tahlili shuni ko‗rsatadiki, baholash 
asosan obekt bilan subekt o‗rtasidagi aloqadorlik, subektning obektga bo‗lgan 
talabini aniqlashga asoslangandir. 

---

131 
Baholash obekti sifatida turli xil geotizimlar, u yoki bu komponent, birorta 
tabiiy resurs (masalan, foydali qazilma, o‗simlik boyliklari, yer boyliklari, suv va 
h.k) ishtirok etsa, baholash subekti sifatida esa jamiyat, xalq xo‗jaligining birorta 
tarmog‗i, u yoki bu sanoat korxonasi, turli xil qurilish inshooti va boshqalar xizmat 
qilishi mumkin. Har qanday baholash natijalari nisbiy va tarixiydir. Chunki vaqt 
o‗tishi, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarning rivojlanishi natijasida subektning obektga 
bo‗lgan munosabati va talablari kuchayishi va o‗zgarishi mumkin. Undan tashqari, 
har qanday baholash ishlarini amaliy landshaftshunoslikning vazifasi, deb qarash 
har doim to‗g‗ri bo‗lavermaydi. Masalan, biror irriatsiya kanalini paxta yetishtirish 
nuqtai nazaridan baholash tor ma‘nodagi maxsus baholashga kiradi. Ammo kanal 
atrofidagi yoki kanal suvi yetib boradigan landshaftlarni paxta yetishtirish nuqtai 
nazaridan baholasak, bunday baholash landshaftshunoslikning vazifasiga kiradi. 
10.8-jadval 
Hududlar turlarini baholash 
sinfi 
Hududlar turlari 
Hududlar turlarining sifatiy 
tavsifi 
Juda kam yaroqli 
Dengiz va ko‗l tekisliklari 
Grunt suvlari yaqin 
joylashgan, tuz 
konsentratsiyasi ko‗p 
miqdorda, qumli va gilli 
jinslar kuchli sho‗rlangan 
Chink va oqimsiz botiqlar 
Kuchli parchalangan tik 
yonbag‗irli, mustahkam 
bo‗lmagan jinslar, suvda 
eruvchan, kuchli sho‗rlangan 
sho‗rxoklar mavjud 
Past qoldiq tog‗ va past tog‗lar 
Relefi kuchli parchalangan, 
tog‗ jinslari mustahkam 
O‗rtacha balandlikdagi tog‗lar 
Relefi kuchli parchalangan, 
tog‗ jinslari mustahkam 
Baland tog‗lar 
Relefi kuchli parchalangan, 
tog‗ jinslari mustahkam 
Kam yaroqli 
Skulpturali-denudatsion 
Qumli relef shakllari 

---

132 
tekisliklar 
O‗rtacha yaroqli darajadan 
past 
Strukturali-denudatsion 
tekisliklar 
Yupqa ellyuviyli va 
karstlanuvchi jinslar mavjud 
O‗rtacha yaroqli yerlar 
Allyuvial-delta tekisliklari, 
tog‗lardagi tekis yuzalar 
Nisbatan grunt suvlari yaqin, 
deflyasiya hodisalari keng 
rivojlangan, tog‗li o‗lka 
O‗rtacha yaroqli darajadan 
yuqori 
Allyuvial-delta tekisligi, 
dellyuvial-prolyuvial tekislik 
Tekis va grunt suvlari nisbatan 
yaqin, chuchuk suvlar 
yetishmaydi 
Eng yuqori darajada yaroqli 
Allyuvial-prolyuvial 
tekisliklar 
Relef tekis, grunt suvlari 
chuqur 
A.G.Isachenko (1980) baholashning maqsadidan kelib chiqqan holda uning 
ikki asosiy xilini yoki yo‗nalishini belgilashga harakat qilgan. Birinchi xil 
baholashning asosiy maqsadi landshaftlarning xo‗jalikda o‗zlashtirish navbatini 
aniqlashdan, landshaftlardan foydalanishning eng yaxshi yo‗nalishni ishlab 
chiqarish uchun baholash desa bo‗ladi va yuqorida keltirilgan baholashlar ana shu 
turkumga kiradi. 
Baholashdagi ikkinchi yo‗nalish ijtimoiy-ekologik baholash deb ataladi. Unda 
landshaftlar inson hayotining turli jabhalari nuqta nazaridan baholanadi. 
Landshaftlarni u yoki bu maqsad uchun baholar ekanmiz, subekt ta‘sirida 
keyinchalik qanday o‗zgarishlarga moyil bo‗lishi va ular qanday oqibatlarga olib 
kelishi mumkinligini oldindan ko‗ra bilishimiz kerak. Inson faoliyati ta‘sirida 
(qishloq xo‗jaligidami, shaharsozlikdami yoki biror inshoot qurilishidami) 
landshaftlarning o‗zgarishi va bu o‗zgarishning oqibatlarini oldindan aytib berish, 
ya‘ni bashoratlash lozimdir. 
Ba‘zida esa baholashning o‗zi bashorat maqsadlarida bajarilgan bo‗lishi, 
xaritalarda bir vaqtning o‗zida ham baholash, ham bashorat ma‘lumotlari berilgan 
bo‗lishi kerak. 

---

133