Landshaftshunoslik asoslari

7-BOB. LANDShAFTLAR GEOKIMYOSI. 
7.1 KIMYoVIY ELEMENTLAR MIGRASIYaSI TURLARI. 
XX asrning o‗rtalariga kelib geokimyo, biokimyo, geofizika, biofizika, 
biogeokimyo kabi fanlar ko‗plab yangi bir ilmiy yo‗nalish sifatida shakllana 
boshladi. Bu yo‗nalishning asosiy xususiyati landshaftshunoslikning tekshirish 
ob‘ektini geokimyoning tadqiqot usullari bilan o‗rganishdadir. Landshaftlar 
geokimyosining yetakchi g‗oyalarini shakllanishi 1940-50 yillarda bosilib chiqqan 
B.B.Polinovning qator maqolalari bilan bog‗liqdir. 
Geokimyo fanining asoschisi V.I.Vernadskiy ham B.B.Polinov ham aslida 
V.V.Dokuchaevning ilmiy mataktabi namoyondalari bo‗lgan taniqli olimlardandir. 
«Geokimyoviy landshaft» tushunchasining muallifi B.B.Polinov Dokuchaevning 
tabiat zonalari xaqidagi ta‘limoti hamda V.I.Vernadskiyning tirik organizmlarining 
geologik ahamiyati haqidagi ta‘limoti asosida landshaftlar geokimyosining 
metodologiyasini yaratdi. 
Landshaftlar geokimyosining yangi iliy yo‗nalish sifatida keyingi taraqqiyoti 
asosan B.B.Polinovning shogirdlari A.I.Perelman va M.A.Glazovskayalarning 

---

74 
nomlari bilan bog‗liqdir. Ularning tashabbusi bilan Moskva davlat universitetida 
yangi kurs «Landshaftlar geokimyosi» o‗qitila boshlandi va yangi kafedra ochildi. 
1960-80 yillar oralig‗ida ko‗plab ilmiy markazlar va oliy o‗quv yurtlarida 
landshaftlar geokimyosining nazariy va amaliy shaxaobchalarini o‗rganadigan 
yangi ilmiy labarotoriyalar va kafedralar ochildi va bu fanning tarmog‗ini 
rivojlanishiga sabab bo‗ldi. Chunki bu vaqtga kelib foydali qazilmalarni izlab 
topishda, sog‗likni saqlash bilan muammolarini hal etishda, yangi yerlarni 
o‗zlashtirishda, qishloq ho‗jaligini turli tarmoqlarini rivojlantirishda, tabiatni 
muhofaza qilish bilan bog‗liq masalalarni hal etishda landshaftlarni geokimyoviy 
usullar bilan tadbiq qilishning ahamiyati katta ekanligi ayon bo‗lib qoldi. 
Landshaftlar geokimyosining eng asosiy vazifalaridan biri landshaftlar 
orasida, ularning komponentlari orasida hamda morfologik qismlari orasida yuz 
beradigan kimyoviy jarayonlarni kimyoviy unsurlarni ko‗chib yurishi tarqalishi va 
jamlanishlaridan iboratdir. 
Modda va kimyoviy unsurlarning almashinishi landshaftlarning hosil bo‗lishi 
tuzilishi maxsus faoliyati va taraqqiyoti kabi muhim xususiyatlarini belgilab 
beradi. Landshaftlardagi kimyoviy unsurlarni migratsiyasi asosan ichki omillar 
(unsurlarning o‗z kimyoviy xususiyatlari qattiqligi, eruvchanligi, havoga 
uchuvchanligi kabi) hamda tashqi omillar ya‘ni harorat, bosim kabi ladshaftlardagi 
tabiiy geografik sharoit bilan bog‗liqdir. Landshaftlardagi kimyoviy unsurlar 
migratsiyasi juda xilma xil bo‗lib, materiya harakatining shakliga bog‗liq holda 
turli xil bo‗lishi mumkin. Masalan mexanik migratsiya, fizik-kimyoviy migratsiya, 
biogen migratsiya, texnogen migratsiya kabilar bo‗lib, landshaftlarda ularning 
salmog‗i yoki roli turlicha bo‗ladi. 
Unsurlarning migratsiyasi qaysi shakli nomoyon bo‗lishiga qarab, Yer yuzida 
uch xil landshaftlarni ajratish mumkin: 
1. Abiogen landshaftlar kimyoviy unsurlarning mexanik va fizik va kimyoviy 
migratsiyasi tavsiflanadi. 
2. Biogen landshaftlar kimyovyy unsurlarni biogen migratsiyasi ustunligi 
bilan tavsiflanadi. 

---

75 
3. Madaniy landshaftlar yoki texnogen landshaftlar kimyoviy unsurlarn 
texnogen migratsiyasi bilan tavsiflanadi. 
Landshaftlar o‗z taraqqiyoti mobaynida bir holatda ikkinchi holatga o‗ti-shi 
mumkin. Masalan abiogen landshaftlar biogen landshaftga ega, ular esa o‗z 
navbatida landshaft qobig‗ini taraqqiyoti masalalarini o‗rganar ekan asosan uchta 
bosqichni tobiogen, biogengacha bo‗lgan biogen hamda antropogen bosqichga 
ajratadi.