Labratoriya ishi 9-15

12– LABORATORIYa IShI
BTda yasalgan kalitni uzatish xarakteristikasini tadqiq etish
Ishning maqsadi: Bipolyar tranzistorli sodda kalit sxemasida statik rejimlarni va o‘tish jarayonlarini tajriba yo‘li bilan o‘rganish.
Tarnzistorli kalit sxemasi ikkita turg‘un statik xolatga ega bo‘lishi shart, bularda tranzistor to‘yinish rejimida (ochiq xolatda) yoki berk rejimda (yopiq xolatda) bo‘ladi. Kremniyli tranzistor kalit sxemalarida tranzistorning yopiq xolatiga aktiv rejimning boshlang‘ich sohasi mos keladi. Bir turg‘un holatdan boshqasiga o‘tishda tranzistor aktiv yoki invers rejimlarda ishlaydi.
Tranzistorli kalit statik xolatlarning parametrlari qo‘yidagilardan iborat:
ty– ulanish vaqti
tf– ulanishda old front davomiyligi, o‘chirilishda (uzilishda) esa tso‘r
Uto‘y–to‘yinish kuchlanishi
Ik0b– teskari tok.
Tranzistorning berk rejimi chiqish kuchlanishi qiymati (Uto‘y=-Ek+Ik0b R) ning yuqoriligi bilan xarakterlanadi.
To‘yininsh rejimida kollektor toki Ikto‘y =( Yek– Uto‘y) / Rk chiqish kuchlanishi esa Uchiq=Uto‘y.
Tranzistorli kalitning ulanishda o‘tish jarayonining parametrlari:
ty– ulanish vaqti
tf– ulanishda old front davomiyligi,
tso‘r– bazada to‘plangan zaryadning so‘rilish vaqti,
tkes– orqa front kesimining davomiyligi.
Tranzistorli kalitda o‘tish jarayonlarining vaqt diagrammalari 12.1-rasmda keltirilgan.
Zaryadlarni so‘rilish jarayoni tranzistorga berkituvchi kirish kuchlanish Yeb berilgan vaqtdan boshlab bazada to‘plangan zaryadlar uni to‘yinish holatidan aktiv rejimga o‘tkazadigan chegaraviy Qcheg–Ibm qiymatga erishguncha bo‘lgan vaqt bilan xarakterlanadi. Agar tranzistorning kollektor o‘tishi emitter o‘tishidan avvalroq (Tk Tranzistorning o‘chirilishidagi (uzilishidagi) o‘tish jarayoni chiqish kuchlanishi kesimi (orqa front) bilan tugallanadi. Ushbu jarayon davomiyligida bazada to‘plangan noasosiy zaryad so‘ruvchilar to‘liq so‘rilganda (QYu=0) orqa front xosil bo‘lishi tugaydi deb baholash mumkin. Real sxemalarda chiqish kuchlanishi kesimining katta qismi tranzistorning berk rejimida hosil bo‘ladi.
Tranzistorli katitning baza zanjiridagi kondensatorni jadallashtiruvchi kondensator deb ataladi. U baza toklarinig qisqa vaqt davomida yuqori qiymatga ko‘tarish uchun xizmat qiladi. Tranzistorli kalit tezligini shuningdek, kollektor va baza orasiga ularning potensiallarini bir-biriga nisbatan belgilovchi va tranzistorni chuqur to‘yinishda saqlovchi diod ulash bilan oshirish mumkin. Bunday tranzistorli kalitlar to‘yinmagan deb ataladi. Tranzistor ochilganda kollektor-baza potensiallar farqi diodni yetarli bo‘lgunga qadar diod yopiq holda bo‘ladi. Diod ochilishi bilan Rx orqali oqayotgan tok ortirmasi diod orqali baza zanjiriga o‘tadi va signal manbai orqali tutashadi. Bu baza tokini kamaytiradi. Bazada to‘plangan zaryad miqdori anchagina kamayadi, natijada zaryadning so‘rilish vaqti ko‘pgina axamiyatli darajada qisqaradi.

Maketning tavsifi

Sxemasi 12.2-rasmda keltirilgan maket tranzistorli kalitning statik holatlarini va undagi o‘tish jarayonlarni o‘rganish imkonini beradi. Birinchi holda U1-2 ulagich yordamida baza zanjiriga R1 rezistor orqali G1 manbadan past kuchlanish beriladi. Kalit zanjiridagi o‘zgarmas tok yoki kuchlanishlarni o‘lchash uchun (U1-6) “I2” U1-U2 ulagich yordamida tok yoki kuchlanish o‘lchagichi bo‘lib xizmat qiluvchi mikroampermetr qo‘llaniladi. U1-U ulagichning “1-2” xolatida esa kollektor zanjirida milliampermetr sifatida (shkala 20 mA); “U” xolatda esa vol'tmetr sifatida (shkala 20 V) mos ravishda baza, kollektor tokini va YeK hamda UchIQ kuchlanishlarini o‘lchash uchun.

12.1-rasm. Tranzistorli kalitda o‘tish jarayonlarining
vaqt diagrammalari.
Sxemada o‘tish jarayonlarini o‘rganishda uning kirishiga tashqi generatordan to‘g‘ri burchakli impul'slar beriladi. Maketning sxemasida qator komponentlar parametrlari qiymatlarini o‘zgartirish imkoniyati ularning sxema tasniflariga ta'sirini o‘rganish maqsadi ko‘zda tutilgan. Kollektor yuklamasi RK0 qiymatini (P16-20 ulagichlar yordamida, diskret o‘zgartirish imkoniyati baza zanjiriga S2 kondensatorni (P3-4 ulagich yordamida) ulash, yuklama kondensator S2 ni (P5-6 ulagich yordamida ko‘zda tutiladi.
Maketda kam quvvatli past chastotali MP42A tipli germaniyli tranzistor qo‘llangan. (V=30...50; SK=30 pf., RMAX=200 mVt) maketda qo‘yidagi element parametrlari qo‘llanildi:
G2=10B, R1=75 kOm, R2=3 kOm, R3=300 kOm, R5=36 kOm, R6=5 kOm, R7=10 kOm, R8=75 kOm, S1=1000pf, C2=470 pf.

12.2-rasm. Tranzistorli kalit sxemasi.
Ishni bajarish tartibi
1. Tranzistorning tok bo‘yicha kuchaytirgich koeffisienti “V” ni o‘lchash. Buning uchun U1-2 ulagichni 2 holatga qo‘ying, RK=R3 qo‘yib (ulagich U16-20-16 holatga) tok bazani (U1- ulagichni “12” holatga) va tok kollektorini (U1- ulagichni “11” holatga) o‘lchang.
Bu o‘lchashlarda U3-4 va U5-6 ulagichlarni 4 va 5 holatga qo‘yiladi.

Иш банди	Улагич холати					У1-U HH
	У1-2	У3-4	У5-6	У16-20
1	2	3	5	16	12/11

1. 
   1. Kalit berkitilgan holatda chiqish kuchlanishi (U1-2 “T” holatda U1-U- “U”holatda) o‘lchash. Buning uchun o‘zgarmas kuchlanish ulagichni nazorat nuqta (NN-5) ulang (bu kirish ochiq ossillograf bo‘lishi ham mumkin).
   

Иш банди	Улагич холати					У1-U HH
	У1-2	У3-4	У5-6	У16-20
2	1	4	5	16	U		5

2. 
   2. Kalit ochiq holatda (U1-2- “2” holat) chiqish kuchlanish kollektor va baza toklarni har xil xolatda RYu o‘lchang; to‘yinish chegarasiga mos keluvchi RK qarshiligini aniqlang.
   

Иш банди	Улагич холати					У1-U HH
	У1-2	У3-4	У5-6	У16-20
3	2	4	5	16..20	12/11		5

3. Kirish signali amplitudasini chiqish signalining vaqt parametrlariga (tf tto‘p ts) ta'sirini tajriba yo‘li bilan aniqlang. Buning uchun sxemaning kirishiga to‘g‘ri burchakli impul's beruvchi generatorni ulang. Impul's davomiyligini t=5 mks qo‘ying. U1-2, U3-4, U5-6 ulagichlarni mos ravishda 1,4,5 holatga keltiring. Kollektor zanjiriga RK=R7 ulang. Impul'slar amplitudasini o‘zgartirib, ossillograf yordamida chiqish impul'si ko‘rinishini kuzating.

tf tto‘p ts larni kirish kuchlanishiga bog‘liqligini o‘rganing.

Иш банди	Улагич холати					У1-U HH
	У1-2	У3-4	У5-6	У16-20
4	1	4	5	19	U		6

5. Chiqish signali parametrlariga S2 jadallashtiruvchi sig‘im ta'sirini o‘rganing. Buning uchun ilgarigi o‘lchashlardan tto‘p 1 mks katta bo‘lgan xollarda ikkita UKIR kirish kuchlanishi qiymatlarini tanlang. Jadallashtiruvchi S2 kondensatorni U3-4 ulagich yordamida ulab (U3-4 ulagich “3” xolatda o‘tkazilgan xolda), tf, tto‘p, ts larni o‘lchang.

Иш банди	Улагич холати					У1-U HH
	У1-2	У3-4	У5-6	У16-20
5	1	3	5	19	U		5

6. Yuklama kondensatori S3 sig‘imi qiymatining chiqish signali davomiyligiga ta'sirini o‘rganing. Buning uchun RK=R6 va RK=R7 (U16-20 ulagich 18/19 xolatlarda) bo‘lganda, S3 kondensator ulanganda va ulanmaganda (U5-6 ulagich 6-5 xolatlarda) tc ni o‘lchang.

Иш банди	Улагич холати					У1-U HH
	У1-2	У3-4	У5-6	У16-20
6	1	4	6/5	18/19	U		5

7. Kollektor zanjirida rezistor qiymatlari turlicha bo‘lganda inventorning uzatish xarakteristikasini o‘lchang.

Buning uchun G2 sozlagich bilan baza kuchlanishini o‘zgartirib va NN4-ga ulangan o‘lchov asboblari yordamida uni nazorat etib, NN5-ga ulangan o‘lchov asbobi bilan kollektor emitter kuchlanishini o‘lchang.

Иш банди	Улагич холати					У1-U HH
	У1-2	У3-4	У5-6	У16-20
7	1	3	5	16..20	U		4/5

Hisobot mazmuni:
- ishning nomi.
- amaliyot ish maketi prinsipial sxemasining chizmasi.
- bajarilgan ishning xar bir bosqichi uchun bosqich nomi va olingan natijalar (jadval, grafik va ossilogramma ko‘rinishida).
- olingan natijalar bo‘yicha qisqacha xulosa.