Laboratoriya mashG’ulot – 11 monoduragay chatishtirish Ishdan maqsad

LABORATORIYA MAShG’ULOT – 11

MONODURAGAY ChATIShTIRISh

Ishdan maqsad: Monoduragay chatishtirishda belgilarni, birinchi F₁ va ikkinchi F₂ avlodda naslga o’tish qonuniyatlarini, ota va ona organizm-larda bir hil belgisi bilan farq qiladigan o’simliklarni chatishtirish misollarida o’rganish.

Metodik ko’rsatmalar

Monoduragay chatishtirish deb bir juft bir-biridan keskin farq qiluvchi (alternativ) belgilarga ega ota-ona formalarini juftlashga ayatiladi. Masalan, sariq donli no’xat yashil donli no’xat bilan chatishtirish. Chatishtirishni xarflar bilan yozishnp umumiy uslubi ishlab chikilgan. Chatishtirish ko’paytirish alomati bilan belgilanadi - x. Urg’ochi jinsni - ♀ (Venera ko’zgusi), erkak jinsi ♂ Mars nayzasi va kalkon) bilan belgilanadi. Ustun kelgan belgi bosh xarf-A bilan, engilgan belgi kichik-a xarf bilan ifodalanadi. Ota-onalar (ragets) - R, duragaylar G’ harfi bilan (filialis- bolalar) belgilanadi. Birinchi avlod duragaylari ikkin-chisi - G’₂ va hokazo belgilanadi. Ma’lumki har belgini naslga o’tishini 1 gen taminlaydi. Shuning uchun irsiyatning moddiy negizi xromosom tarkibida joylashgan genlar bilan bog’lik. Masalan, sariq don rangi belgisini dominant gen-A, yashilni restessiv gen-a, nazorat kiladi. Gen juft bo’ladi. G’omologik xromosomalarni ma’lum bir nuktasida joylashgan har bir juft gen allel gen deyiladi. Tana xo’jayralari-dagi kariotip tarkibiga kiruvchi xromosomalar ham juft-juft bo’lib, ular gomologik xromsomalar deb ataladi. Tana xo’jayrasidagi juft allel genlar jinsiy xo’jayralarga ayrim, alohida holatda o’tadi Tana xo’jayralaridagi juft gomologik xromosomalar ham meyoz bo’linish natijasida hosil bo’luvchi gametalarga alohida o’tadi. Onalik va otalik jinsiy xo’jayralar ko’shilib, zigota hosil kilinganda allel genlarning St gomologik xromosomalarnipg juftligi tiklanadi. Bino-barin, turli organizmlarda tashki-ichki belgi, xossa larning majmuasi-fenotipni va ana shu belgi xossalarning rivojinn ta’minlovchi irsiyatning moddiy asoslari yig’indisi genotipni farq qilish zarur. Irsiyat qonunlarning yaratilishida G.Mendel asos solgan duragaylash metodi katta ahamyatga ega. Bu metod o’zining samaradorligi tufayli barcha genetikaga oid ilmiy-tadkikot ishlarida keng ko’llanilib kelinmokda. Duragaylash metodiiing mohiyati quyidagilardan iborat: tajriba uchun ota-ona o’simliklari sifatida o’rganilayotgan belgilari bo’yicha irsiy toza (gomozigotali) hamda o’zaro keskin fark kiladigan (alternativ) navlar olinadi. Masalan, no’xatning guli kizil-ok urug’i sarik-yashil rangda, urug’ shakli tekis burishgan bo’ladi va xokazo. Ular o’zaro chatishtirilib olingan duragay o’simliklarida ota-ona belgilarining irsiylanishi bir necha avlod davomida o’rganiladi. Monoduragay chatishtirish natijasida birinchi bo’g’inda ustun chikkan belgi dominant, yashiringan belgi restessiv belgi deyiladi. Birinchi bo’g’in duragaylarining o’rganilayotgan belgisi bo’yicha o’xshashligi Mendelnnng birinchi qonuni deyiladi. Agar birinchi bo’gin duragaylar o’zaro chatishtirilsa, ikkinchi bo’g’inda 75% dominant, 25% restessiv belgili formalar yuzaga keladi. Ana shunga asoslanib, Mendel o’znning ikkinchi konunini kashf etgan. Uniig mazmuni G’₂ duragaylarining xilma-xil bo’lishi va ularda fenotip bo’yicha 3:1, genotip bo’yicha 1:2:1 iisbatda ajralish ro’y berishidir. Genetik jihatdan bir xil jinsiy xo’jayralarning qo’shilishidan hosil bo’lgan zigota, gomozigota, har xil jinsiy xo’jayralar qo’shilishidan hosil bo’lgan zigota, geterozigota deyiladi. Organizmlarda bir belgi turlicha ko’rinishda namoyon bo’ladi. Shuning uchun ular allelomorf belgilar deb ataladi. Belgilarning rivojlanishini ta’minlovchi genlar esa allel genlar deyiladi.

Misol uchun no’xat doni rangining nasldan-naslga o’tishini olib ko’rsak, monoduragaylarning G’₁ va G’₂ bo’g’inida tubandagi hodisani ko’rish mumkin.

P sariq yashil

AA x aa

G’₁ sarik, sarik

Aa x Aa

G’₂ fenotip sarik sarik sarik yashil
genotip AA : Aa : Aa : aa

Belgilarning nasldan naslga o’tishga doir .masalalar 4 xil tipda tuzilgan: gametalar olish, fepotipga karab genotipni aniklash, genotippga qarab fenotipni aniklash va ham genotipni, ham fepotipni aniqlash.

Masala-1: Loviya o’simligida donniig qora rang belgisi-A dominant, oq rang-a restessiv hisoblanadi. Qo’yidagi genotipga ega o’simliklar kandai tip gametalar hosil kilishi mumkin.

a) AA, b) Aa, v) aa

MASALANI EChISh TARTIBI:

Birinchi va uchinchi organizm gomozigota bo’lgani uchun bir xil gameta, ikkinchi organizm geterozigota bo’lgani uchun ikki hil gameta hosil qiladi.

zigota A A Aa aa




А

А

а

а

gameta

Masala-2: Qizil rangli pomidor, sarik bilan chatishtirilganda, birinchn bo’g’inda (G’,) qizil rangli pomidor olindi. Ota-ona va chatishtirish iatijasida olingan pomidor genotipini aniqlang.

Berilgan: R fenotip kizil sarik

genotip ?? ?

F₂ fenotip kizil

Genotip ?

Echish: R fenotip kizil sarik

genotip AA x aa

│ │

А

а

Natijada: Demak, pomidorning ota va ona formalari gomozigota genotipiga ega bo’lib, qizil rang, sariq rang ustidan dominantlik qiladi. Shunda G’₁ da olingan pomidor genotipi Aa bo’ladi.

Masala-3. Pomidorda tubandagi genotipga ega bo’lgan organizmlarni chatishtirishdan qanday rangli pomidorlar olinadi?

Berilgan: R fenotip ? ? R fenotip ? ?

А

а

а
genotip AA x aa genotip Aa x aa

Echish: R fenotip kizil sarik R fenotip kizil sarik

А

а

а
genotip AA x aa genotip Aa x aa

│ │ │ │ │

А

а

а

А

а

Gameta gameta

F₁ fenotip kizil F₁ fenotip kizil sarik

genotip Aa genotip Aa aa

Natija: Masalaning birinchi qismidagi ota-ona organizmlar gomozigota bo’lgani, hamda qizil rang sariq rang ustidan dominantlik qilgani uchun birnnchi bo’g’indagi pomidorlar rangi qizil bo’ladi. Masalaning ikkinchi qismidagi shartda ota-ona formalaridan biri geterozigota bo’lgani sababli pomidorlarning 50% qizil va 50% sariq bo’ladi.

Masala-4: Qizil va sariq rangli pomidorlar chatishtirilganda hosil bo’lgan G’₁ ning fenotipini va genotipini toping. Agar G’₁ duragay pomidorlar o’zaro chatishtirilsa, G’₂ da qanday natija kutish mumkin.

Berilgan: 1. R fenotip sariq qizil 2. R fenotip sariq qizil
genotip aa x A ? genotip aa x A?

F₁ fenotip ? F₁ fenotip ?

genotip? genotip ?

F₁ fenotip ? F₁ fenotip ?

genotip ? genotip ?

Echish: 1. fenotip sarik kizil 2. fenotip sarik kizil

genotip aa AA genotip aa Aa

│ │ │ │ │

А

А

а

а

а
gameta

F₁ fenotip kizil kizil F₁ fenotip kizil sarik

Genotip Aa x Aa Aa x a

│ │ │ │ │ │

а

а

а

а

А

А

Gameta

F₂ fenotip kizil kizil kizil sarik F₂ fenotip kizil sarik

genotip AA Aa Aa aa AA aa

Masalaning birinchi qismida ota-ona formalari gomozigota bo’lgani uchun G’₁ dagi pomidorlarning genotipi Aa, fenotipga qizil, G’₂ dagi pomidordarning genotipi 1AA:2Aa:1aa, fenotipi esa 75% qizil, 25% sarik ranglardir. Masalaning ikkinchi qismida ota-ona formalaridan biri geterozigota genotipga ega bo’lganda, G’₁ va G’₂ pomidorlar genotip va fenotip bo’yicha 1:1 nisbatda ajraladi. Shunday qilib monoduragay chatishtirishda ota-ona organizm bir belgisi bilan o’zaro farq qiladi va chatishtirishda ishtrok etayotgan dominant belgili individ gomozigoga bo’lsa, G’₁ bo’ginda o’rganalaetgan belgi bo’yicha duragaylar bir xil bo’lib, ular o’zaro chatishtirilsa, ikkinchi bo’g’inda 3:1 nisbat agar u restessiv belgili forma bilan qayta chatishtirilsa (bekkross) u holda nisbat 1:1 ga teng bo’ladi.