Лаборатория ишларини бажаришга доир кўрсатмалар

12-ISH

TELESKOP YORDAMIDA SAYYORALAR VA ULARNING YO‘LDOSHLARINI KUZATISH

Ishning maqsadi: Yoritgichlardan kelayotgan nurlanish oqimini o‘lchash, yoritgich nuri ustida dastlabki ishlov beruvchi asboblarning ishlash prinsipi va asosiy kursatgichlari bilan tanishish.

Qo‘llanma va jihozlar: optik skameya (o‘rindiq), rangli shishalar, interferentsion saralagich, spektrograf, ma’lumotnomalar, kalkulyator.
Adabiyot: [1], I Bob, 7, 8-§§; [3], 3 Bob, 3.4.(6)-§; [11], III Bob; [13], 4 band, 164-176 b.

Qo‘shimcha adabiyot: [9], 9, 10-ma’ruzalar; [16], T. I, III, XVII Boblar.

Masalalar: [8], № 10, 12, 16, 21, 24, 2840.

Teleskopning ob’ektivi orqali o‘tgan rang-barang nurlardan tashkil topgan oq nur, uning fokusida yig‘iladi va yoritgichning tasvirini hosil qiladi. Refraktorlarda yulduzning tasviri har xil rangli kontsentrik halqalar va gardishcha ko‘rinishga ega. Bu linzada har xil rangdagi nurlarni biroz farqli miqdorda sinishi bilan bog‘liq va u xromatik aberratsiya deb ataladi. Xromatik aberratsiya tasvirning aniqligini buzadi. Barcha astrofizik o‘lchashlar ana shu tasvir ustida olib boriladi. Yoritgichdan kelayotgan nurlanish oqimining tarkibi, spektri nurlanishni hosil qilgan muhitning tempraturasiga bog‘liq. Masalan, past temperatura (3000 C) da yoritgich spektrida qizil, o‘rtacha temperaturada (6000 C) sariq va yuqori temperatura (20000 C) da ko‘k nurlar eng yuqori intensivlikka ega bo‘ladi. Agar biz yoritgichning temperaturasini aniqlamoqchi bo‘lsak, uning spektrida energiyaning taqsimlanishini o‘rganishimiz zarur. Buning uchun, yoritgichdan kelayotgan teleskopda yig‘ilgan nurlanish spektrga yoyilishi va spektrni har xil kesimlarida () monoxromatik intensivlik o‘lchanishi kerak. Bu ish spektrograf yordamida bajarilishi mumkin. Spektrografning ishlash prinsipini o‘rganishga o‘tishdan oldin yoritgich nurlanishining ma’lum sohalarini ajratishga imkon beradigan spektral asboblar bilan tanishib chiqaylik. Gap shundaki, barcha yulduzlarning nurlanishini o‘lchash mumkin bo‘ladigan darajada intensiv spektrga yoyib bo‘lmaydi. Chunki, birinchidan, yulduzning spektrida intensivlik, uning oq nurdagi tasviridagidan minglab marta kam bo‘ladi. Oq nurda tasvir nuqtasimon va teleskopda yig‘ilgan barcha nurlar shu nuqtaga tushadi, spektr esa bir necha sm uzunlikdagi rang-barang tasma ko‘rinishiga ega va nurlanish priyomnigining yuza birligiga tushayotgan energiya oq nurdagidan ancha kam bo‘ladi. Ikkinchidan, spektrografda nurlanishning bir qismi isrof bo‘ladi. Shuning uchun faqat yorug‘ (m<10^m) yulduzlarning spektrini olish mumkin. Xira yulduzlarning temperaturasini ularning rang ko‘rsatkichiga ko‘ra hisoblab topish mumkin. Yulduzning rang ko‘rsatkichi uning ikki xil rangda o‘lchangan yulduziy kattaliklar (B-V) ayirmasiga teng. Har xil rang nurlarda o‘lchashlar nurlanish saralagichlar yordamida bajariladi. Bunday saralagichlar rangli optik shishalardan yoki Fabri-Pero interferometri singari ishlaydigan asbob tarzda yasaladi.

Rangli optik shisha. Rangli optik shisha optik zavodlarda rangli shishadan, sirtlari yassi va paralel plastinka sifatida tayyorlanadi (qalinligi 1-5 mm gacha) va ma’lum belgi bilan belgilanadi. Masalan, KS-qizil, JS-sariq, SGS-ko‘k-havorang shisha, yoki UG-ultrabinafsha, GG-ko‘k shisha. Bu optik saralagichlar ma’lum spektral oraliqdagi nurlanishni o‘tkazadi, oraliq tashqarisidagi nurlanishni esa o‘tkazmaydi.

Har bir rang optik shisha zavodning laboratoriya sharoitida tekshiriladi va uning o‘tkazish egri chizig‘i topiladi. Bu chiziq saralagichni o‘tkazish koeffitsentini K_ to‘lqin uzunligi buyicha taqsimlanishini tasvirlaydi. O‘tkazish koeffisienti jadval tarzida ham beriladi. Bu ma’lumotlar saralagich bilan birga istemolchiga jo‘natiladi. Masalan, KS yoki RG – qizil, infraqizil rangdagi nurlarni (6300 Å<<2400 Å) deyarli (5 ) yutqazishsiz o‘tkazadi, 6000 Å nurlarni esa butunlay o‘tkazmaydi yoki U G2-3000 Å<4000 Å oraliqni kam (~40 %), 7000 Å9000 Å ko‘p (~80 %) yutilgan holda o‘tkazadi, bu oraliqlar o‘rtasidagi nurlanishni butunlay o‘tkazmaydi. Ko‘rinib turibdiki bitta rangli shisha keng (1000 Å) spektral diapazonni ajratib berishi mumkin. Ikki xil rangli shisha yordamida yoki rangli shisha va ma’lum spektral sezgirlikka ega nurlanish priyomnigi qo‘llash yo‘li bilan o‘lchash mumkin bo‘lgan oraliqni ancha kichraytirish va keraksiz diapazonlarni kesib tashlash mumkin. Ajratilgan oraliq o‘rtasida saralagich maksimal intinsivlikka ega bo‘ladi. Rangli yulduziy kattalikni hisoblashda saralagichnihg o‘tkazish koeffisienti hisobga olinadi. Rangli optik shishalar va fotoplastinka yordamida m_ph, m_pv - fotografik va fotovizual yulduziy kattaliklar tizimi ishlab chiqilgan va qo‘llaniladi. Rangli optik shishalar va fotoelektron ko‘paytirgich yordamida fotoelektrik yulduziy kattaliklar tizimi UBV ishlab chiqilgan va keng qo‘llaniladi. Shuningdek, olti va ko‘p rangli tizimlar mavjud. Rangli optik shisha teleskop ob’ektivi oldiga yoki nurlanish priyomnigi (fotoplastinka yoki elektrofotometr) oldiga qo‘yilishi mumkin. Yulduz elektrofotometrida saralagichlar fokal tekislikda aylanadigan teshikli modulyatordan keyin o‘rnatiladi va yulduz nuri yo‘liga birin- ketin kiritiladi.