Lab ishlanma. An kim-12

 
Vazifa
.
Reaksiya tenglamasini tenglang. Xulosalarni daftaringizga yozing. 
Nazorat uchun savollar 
1.
Marganes qanday fizik va kimyoviy xossalarni namoyon qiladi? 
2.
Marganes o‘z birikmalarida qanday oksidlanish darajalarini namoyon 
qiladi? 
3.
Kaliy permangantning vodorod peroksid bilan uch xil muhitdagi reaksiy 
tenglamalarini yozing. 
4.
Kaliy permangantning parchalanish reaksiyasi sekin boshlanib, birdan 
tezlashishiga sabab nima? 
5.
Tabiatda marganesning qaysi birikmasi ko‘p uchraydi. 
6.
Suvsiz permanganat kislota olish mumkin-mi? 
7.
Marganesning nechta oksidi bor?
8.
Marganesning qaysi oksidi amfoter hususiyatga ega? 
9.
Marganes nechta kristall modifikatsiyaga ega? 
10.
Toza marganesni qanday olish mumkin? 
 
23-LABORATORIYA ISHI 
Mavzu: TEMIR VA UNING BIRIKMALARI 
 
Ishning maqsadi.
Temir va uning birikmalariga xos tajribalarni amalga 
oshirish va unga doir ko‘nikmalarni shakllantirish. 
Kerakli asbob va jihozlar
. 
Tigel, temir nay, gazometr, gorelka yoki spirt 
lampasi, magnit, probirka. 
Kerakli reaktivlar.
 
temir (III)- oksid, pista ko‘mir , FeSO
4, 
oksalat
kislota H
2
C
2
O
4,
KCNS, Uch valentli temir tuzlari, K
4
[Fe(CN)
6
], FeCl
2
eritmasi, 
K
3
[Fe(CN)
6
] 
Nazariy ma’lumot
.
Temir insonlarga qadimdan ma’lum bo‘lgan element. 
Temir - tartib nomeri 26, atom massasi 55,847,elektron konfiguratsiyasi 3d 4s , 
nisbiy elektro manfiyligi 1.8 ga teng Yer po‘stlog‘ida eng ko‘p tarqalgan og‘ir 

---

Kuchkarov M.A.
-109-
Anorganik kimyo 
metall bo‘lib, erkin holda juda kam uchraydi. Temir minerallari tabiatda keng 
tarqalgan. Uning sanoat uchun ahamiyatli rudalari jumlasiga magnetit Fe
3
O
4
(unda 
72% temir bor), gematit Fe
2
O
3
(unda 70% Fe bor), limonit Fe
2
O
3

H
2
O (yoki 
2FeO
2
H) siderit FeSO
3
(bunda 48% Fe bor) kiradi. Tabiatda temirning oksid 
rudalaridan tashkari kupgina miqdorda pirit FeS
2
ham uchraydi.
Sanoatda temirni domna pechlarida temir oksidni is gazi bilan qaytarib 
olinadi: 
FeO + CO = Fe + CO
2
Chunki domna pechida ko‘mir yonib is gazini hosil qiladi: 
C + CO
2
= 2CO 
Domna pechida olinadigan cho‘yan tarkibida 93% Fe, 4-5 % S va oz 
miqdorda Si, Mn, P va S bo‘ladi. Demak temir metallurgiyasida hosil qilinadigan 
metall toza bo‘lmaydi. Shuning uchun toza temir quyidagi usullarda olinadi: 
1) temir oksidni vodorod bilan qaytarish:
Fe
2
O
3
+ 3H
2
= 3H
2
O + 2Fe 
bunda hosil qilingan temir kukun holida bo‘lib, u pirofor xossa nomoyon 
qiladi, ya'ni havoda o‘z-o‘zidandan yonadi. 
2) temir karbonilni termik parchalash:
Fe(CO)
5 
→
Fe + 5CO 
3) temir tuzlari (ko‘pincha xloridlar) ning suvdagi eritmalarini elektroliz
qilish: 
Fe
2+ 
+ 2e 
→
Fe 
1, 2 - usullar bilan olingan kukun holidagi temir presslanib, undan yaxlit 
metall tayyorlaniladi. Temir texnikada asosan po‘lat, cho‘yan holida olinadi. Temir 
tarkibida 1,4% gacha uglerod bo‘lsa cho‘yan, 0,2-1,7% gacha uglerodli qotishmasi 
po‘lat, 0,2% dan kam bo‘lsa yumshoq temir deyiladi. 
Toza temir- oq tusli yaltiroq metall: uning Moss shkalasidagi qattiqligi 
uncha yuqori emas (atigi 4.5 ga teng). 
Temir uch shakl uzgarishga ega (
α
- β- 
γ
- va 
σ
- temir). 
α
-temir 769
o
C ga 
qadar ferromagnit xossaga ega. 
Moddalarning ferromagnit xossasini yo‘qotish harorat Kyuri nuqtasi deb 
ataladi: binobarin temirning Kyuri nuktasi 769 ga teng. Harorat 769 gacha 
qizdirilganda 
α
-modifikatsiya β -ga, β -modifikatsiya 910
o
C gacha qizdirilganda 
γ
-
ga va 1401
o
C da polimorf o‘zgarish sodir bo‘lib, 
γ
-temir 
σ
-temirga aylanadi. 
σ
-
temir 1539
o
C gacha barqaror bo‘lib, 1539
o
C da suyuqlanadi. Temir elektr tokini 
yaxshi o‘tkazadi. 
Texnik toza temir tarkibida 0,16% gacha qo‘shimcha moddalar bo‘lib, u 
juda plastik va korroziyaga chidamlidir. Kimyoviy toza temir tashki ko‘rinishidan 
platinaga o‘xshaydi, u juda yaxshi silliqlanadi va yuqori qovushqoqlikga ega, 
shuning uchun ham u mashinalar, stanoklar, instrumentlar ishlab chiqarishda 
ishlatiladi.
Tarkibida qo‘shimcha modda bo‘lgan oddiy temir nam havoda tez 
korroziyalanib sirti Fe
2
O
3

2H
2
O formulaga ega bo‘lgan zang bilan qoplanadi va 
o‘ziga havo namligini yaxshi yutadi, natijada korroziya tezlashadi. 
4Fe + 2H
2
O + O
2
= 2Fe
2
O
3
+ 2H
2
O 

---

Kuchkarov M.A. -110- Anorganik kimyo 
Berilgan ma’lumotlardan foydalanib, quyidagi tajribalarni bajaring.