Lab ishlanma. An kim-12

Metall shtativlar 
Ko‘pchilik kimyoviy tajribalarni o‘tkazish va kimyoviy laborotoriya 
qurilmalarini yig`ish maqsadida metall shtativlardan foydalaniladi. Metall shtativ 
(4-rasm, a) taglik (1) va balandligi 25
÷
110 sm, diametri 0,3
÷
0,8 sm bo‘lgan dasta 
(2) dan iboratdir. Shtativga ikkita to‘g`ri burchakli gardish (mufta) (3) 
o‘rnatilgan. 
Har bir gardishda diametri 0,5
÷
0,8 sm keladigan o‘zaro bir-biriga tik ikkita 
yumalok teshik bo‘ladi. Teshiklardan biri gardishni shtativ dastasiga vint (4) 
yordamida mahkamlash uchun xizmat qiladi. 4-rasmdagi shtativ (a), odatda, 
tomchi usul asboblari sifatida sifatida, shuningdek qisqich va halqasi bir oz katta 
bo‘lgan shtativ (v) esa, nisbatan katta asbob va idishlarga qo‘llaniladi. 

---

---

---

---

Kuchkarov M.A. -16- Anorganik kimyo 
Oksidlarni nomlashda avval kimyoviy element nomi aytiladi va oksid 
so‘zi qo‘shiladi. Agar element o‘zgaruvchan valentlikni namoyon qilsa, element 
nomi aytilgandan keyin shu elementning ayni oksid tarkibidagi valentligi
qavs ichida beriladi va oksid so‘zi qo‘shiladi. 
Na
2
O-natriy oksid Al
2
O
3
-aluminiy oksid 
FeO-temir(II) oksid Fe
2
O
3
-temir (III) oksid 
Asosli oksidlarning barchasi qattiq moddalar bo‘lib, kristall va amorf
tuzilishga, o‘ziga xos rangga ega: FeO-qoramtir, MnO- oq rangli, NiO- yashil… 
Ishqoriy metallarning oksidlari suvda yaxshi eriydi, ishqoriy- yer metallari
oksidlari qisman, boshqa asosli oksidlar suvda yomon eriydigan moddalar. 
Yuqori temperaturalarda suyuqlanuvchan, elektr tokini o‘tkazmaydigan
birikmalardir. 
Kislotali oksidlar gazsimon (CO
2
, SO
2
) suyuq (SO
3
, Cl
2
O
5
) qattiq (P
2
O
5
, 
CrO
3
). Suvda yahshi eriydi, suvdagi eritmalari nordon tamli bo‘ladi. V
2
O
5
-sariq
SiO
2
-oq , Mn
2
O
7
- qoramtir- binafsha ranglarda bo‘ladi. 
Amfoter oksidlar esa qattiq, amorf, bazan kristal tuzilishli, o‘ziga hos
rangli yuqori temperaturaga chidamli moddalar bo‘lib, suvda erimaydi. 
Kislotali oksidlar asosli oksidlar bilan asosli oksidlar esa kislota va kislotali 
oksidlar bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil qiladi: 
P
2
O
5
+ 6NaOH = 2Na
3
PO
4
+3H
2
O 
SO
3
+ Na
2
O = Na
2
SO
4 
CuO + 2HCl = CuCl
2
+ H
2
O 
CaO + CO
2 
= CaCO
3 
Oksidlar suvda erib tegishli kislota va asoslarni hosil qiladi: 
SO
2
+ H
2
O = H
2
SO
3 
MgO + H
2
O = Mg(OH)
2 
Amfoter oksidlar asoslar va asosli oksidlar bilan hamda kislotalar va 
kislotali oksidlar bilan reaksiyaga kirishib, tuz hosil qiladi. 
ZnO + 2HCl = ZnCl
2
+H
2
O 
ZnO + CO
2 
= ZnCO
3
ZnO + 2NaOH = Na
2
ZnO
2
+ H
2
O 
ZnO + K
2
O = K
2
ZnO
2
Tarkibida vodorod atomlari bo‘lgan va bu vodorod atomlari metall atomlari 
bilan o‘rin almashtirishi natijasida tuz hosil qiladigan moddalarni kislotalar deb 
ataladi.
Metallarga o‘rin almasha oladigan vodorod atomlarining soniga qarab 
kislotalar bir negizli yoki ko‘p negizli bo‘ladi. 
bir negizli HCl, HNO
3
, CH
3
COOH 
ikki negizli
H
2
CO
3
, H
2
SO
4
uch negizli kislotalar H
3
BO3, H
3
PO
4
to‘rt negizli kislotalar H
4
P
2
O
7
Kislotalar tarkibiga ko‘ra kislorodli va kislorodsiz kislotalarga bo‘linadi: 
Kislorodli kislotalar-HNO
3 
, H
2
SO
4
, H
3
PO
4
, H
2
CO
3
. 
Kislorodsiz kislotalar- HCl, H
2
S, HI, HF 

---

Kuchkarov M.A.
-17- 
Anorganik kimyo 
Kislorodsiz kislotalarni nomlashda avval kislota hosil qiluvchi elementning 
nomi aytilib, oxiriga “id” qo‘shimchasi qo‘shiladi. Masalan: 
HCl — xlorid kislota
HBr — bromid kislota
HF — ftorid kislota
HCN — tsianid kislota
HSCN — rodanid kislota
H
2
S — sulfid kislota 
Kislorodli kislotalarni nomlash uchun kislota hosil qilgan element nomiga 
uning harakterlaydigan qo‘shimcha beriladi. Masalan: 
HOCl — gipoxlorid kislota, H
2
SO
3 
— sulfit kislota 
HClO
2 
— xlorid kislota, H
2
SO
4
— sulfat kislota, 
HClO
3 
— xlorat kislota, H
2
CO
3
— karbonat kislota 
HClO
4
— perxlorat kislota, H
2
SiO
3 
— silikat kislota, 
HNO
2 
— nitrit kislota,
HPO
3
— metofosfat kislota, 
HNO
3
— nitrat kislota
H
3
PO
4
— ortofosfat kislota. 
Kislorodsiz kislotalar odatdagi sharoitda zaharli gazsimon moddalar 
bo‘lib, ularni turli konsentratsiyali eritmalarini hosil qilishda suvda 
eruvchanligidan foydalaniladi. Ayrim kislorodli kislotalar suyuq (HNO
3
, 
H
2
SO
4
, H
3
PO
4
), ba’zilari qattiq (H
2
SiO
3
, H
3
BO
3
) moddalardir. 
Kislotalar asosli va amfoter oksidlar bilan reaksiyaga kirishib tuz 
va suv hosil qiladilar: 
H
2
SO
4 
+ FeO = FeSO
4
+ H
2
O 
2HCI + CaO = CaCl
2
+H
2
O 
2HNO
3 
+ ZnO = Zn(NO
3
)
2
Kislotalar gidroksidlar bilan tasirlashib tuz va suv hosil qiladi. Bu 
reaksiya neytrallanish reaksiyasi ham deyiladi: 
HCl + KOH = KCl + H
2
O 
3
 
H
2
SO
4 
+2Al(OH)
3
= Al
2
(SO
4
)
3
+ 6H
2
O 
Aktivlik qatorida vodoroddan oldin turgan metallar bilan tasirlashib 
tuz va vodorod gazini hosil qiladi (nitrat kislota va konsentrlangan sulfat 
kislotabundan mustasno ): 
2HCl +Zn = ZnCl
2
+H
2
H
2
SO
4
+ Fe = FeSO
4
+ H
2
Temperatura tasirida parchalanib tegishli oksid va suv hosil qiladi: 
H
2
SiO
3
= SiO
2 
+ H
2
O 
H
2
CO
3 
= CO
2
+ H
2
O 
Kislotalarning eritmalarida H
+ 
(H
3
O
+
) ionlari bo‘lgani uchun ularda 
lakmus – qizil rangga, metiloranj – qizg‘ish – binafsha rangga kiradi, fenolftalein 
rangsiz bo‘ladi.