L. R. Ayrapetyans, A. A. Pulatov

18

1946-yili Toshkent, Andijon, Sarnarqandda shahar birinchiiiklari, shu yil iyun oyida respublika birinchiligi tkazilgan bisa, oktabrda Toshkentning «Lokomotiv» jamoasi Odessa shahriga «mamlakat» birinchiligida ishtirok etish uchun jnadi. Mazkur musobaqada erkaklar va ayollar jamoalari z guruhlarida trtinchi va uchinchi rinlarni egallashdi.

1947-yil 1-yanvarda berilgan hisobotlarga kra, voleybol bilan muntazam shuul!anuvchilarning soni 9278 kishini tashkil etgan. Respublika byicha 1 razryadli voleybolchilar - 6 klshi, 2 razryadlilar 344 kishini z ichiga olgan. Bundan krinib turibdiki, voleybolning ommaviylik darajasi ham, voleybolchilarning mahorat saviyasi ham kngildagidek blmagan.

Jismoniy tarbiya va sport qmitasining 1947-yilgi hisobotida bu ahvol haqida Surxondaryo, Xorazm, Buxoro viloyatlaridagi sanoqli sport inshootlarining, jumladan, voleybol maydonchalarining hech qanday talablarga javob bermasligi qattiq tanqid ostiga olingan edi.

zbekistonda voleybolning ommaviylik doirasi kengayishiga respublikamizning 1948-yil 27-dekbrda qabul qilgan «Jismoniy tarbiya va sportni aholi orasida rivojlantirish hamda sportning ommaviyligini oshirish» haqidagi Qarori alohida kuch baishladi.

1949-yildan qishloq sportchilariga, jumladan, kolxozchi-voleybolchilarsport harakatini jadallashtirishga katta e’tibor berildi. Shu yili tkazilgan qishloq sportchilarining VII Spartakiadasida ishtirok etgan voleybol jamoalarining umumiy soni 29887 kishiga yetgan edi.

1947-yilda musobaqa qoidasiga yin 5 partiya davom etishi haqidagi yangilik kiritilgandan sng, shuullanuvchilardan katta jismoniy tayyorgarlik, chidamkorlik va matonat talab qilina boshladi. vinlar mazmuni va mohiyati yanada qiziqarli tomonga zgara bordi. Lekin shunday blsa-da, zbek voleybolchilarining mahorati hali ittifoqdagi kuchli jamoalamikidan ancha past edi.

Bulardan 1326 kishi institut talabalari blsa, qolganlari ishchilar, kolxozchilar, xizmatchilar va bolalarni tashki! etgan edi.

1950-yillardan boshlab zbekiston voleybolida uzluksiz hujum taktikasi ustunligi kzga tashlana bordi. yinlarda turli taktik kombinatsiyalarqllanaboshladi.

1950-yilning iyulida Toshkent Temirylchilar boining sport maydonchalarida erkaklar va ayollar jamoalari rtasida «Ittifoq» Kubogi yinlari tkazildi. zbek voleybolchilari bu musobaqada

19

malubiyatga uchradilar. Bu maIubiyat asosli edi, chunki raqib Moskvaning «Dinamo» jamoasi edi. Hisob0:3.

1951-yildan smirlar rtasida «Ittifoq» birinchiligi tkazi!a boshlandi. zbek smiriari 14-rin bilan kifoyalandilar.

1953-yilda musobaqa jadvalida qishki musobaqalar paydo bldi. 1954-yildan boshlab voleybol byicha Ittifoq birinchiligi «A» va «B» guruhlariga blingan holda tashkil etila boshladi. zbek voleybolchilari «B» guruhiga kiritildi. Shu yili «Ittifoq» musobaqalari yopiq sport maydonchalarida tkazila boshladi.

1954-yil 1-yanvarga kelib, voleybol bilan shuullanuvchilar soni 64942 kishiga kpaydi. Lekin respublikada, viloyat, tuman va qishloqlarda voleybolning mahorat darajasi juda past blib, yuqori malakali voleyboichilar sanoqli edi.

1955-yilning sentabr oyida Toshkentda ilk bor zbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti tashkil qilinib, uning tarkibida sport yinlari kafedrasi faoliyat krsata boshladi. 1955-yildan boshlab respublikamiz voleybolchilari «Ittifoq» halqlari Spartakiadasiga tayyorgarlik mashulotlari va musobaqalarai rejalashtirdilar.

Chunonchi, 1955-yiI yakunida Jismoniy tarbiya va sport qmitasi taklifiga binoan Toshkentga Olma-Otaning erkaklar va ayollar jamoalari tashrif buyurishdi. Birinchi yinda zbek ayollar jamoasi 3:0 hisobida alaba qozongan blsa, erkaklar jamoasi 2:3 hisobida malubiyatga uchrashdi. Ikkinchi yinda ham ayollar (3:0), ham erkaklar (3:2) jamoalari alaba nashidasini surishdi.

1956-yШ (iyul-avgust) Moskvaning Lujniki sport majmuasida «Ittifoq» halqlari Spartakiadasi ochildi. Spartakiadaning voleybol musobaqalarida respublikamiz erkaklar jamoasi 14 va ayollar jamoasi 13-rinlarbilankifoyalandilar.

zbek voleybolchilari mazkur Spartakiadada yaxshi natijalarga erisha olmaganlaridan sng, 1957-yildan boshlab «Ittifoqdosh» respublikalar voleybol jamoalari bilan qator rtoqlik uchrashuvlari uyushtirildi. Jumladan, zbek voleybolchilari Boku, Tbilisi va Yerevan jamoalari bilan kuch sinashib, barcha yinlarda malubiyatga uchrashdi.

1958-yilda Respublikamizda maktablararo musobaqalar avj oldi. Ayniqsa, bu davrda Oliy quv yurtlari jamoalari rtasidagi musobaqalar qizin tus ola boshladi. SAGU va «Burevestnik» talabalari kngilli sport jamiyati jamoalari eng kuchlilar qatoridan joy olishdi.

20

Maktab quvchilari orasida Toshkentning 64-maktab smirlar jamoasi va 104-maktabning qizlar jamoasi mazmunli voleybol namoyish qildilar.

1959-yilda zbek voleybolchilari «Ittifoq» halqlari Spartakiadasida ishtirok etib, erkaklar 14-rin, ayollar jamoasi esa 11-rinni egalladi.

Shu yili, ya'ni 1959-yilda zbekiston Davlat jismoniy tarbiya institut! zining birinchi bitiruvchilarini qutladi. Ular orasida voleybol ixtisosligi byicha î1 kishi oliy maMumotga sazovor bldi (1 ta zbek ayoli va 2 ta zbek yigiti voleybol byicha institutni tugatishgan edi).

1960-yilda «SKIF» voleybolchilari (erkaklar va ayollar jamoasi) yozgi respublika talabalar yinlarida eng yuqori natijalarga erishishdi. Shu yili «SKIF» jamoalari Xarkov shahrida tkazilgan «Ittifoq» yozgi talabalar yinlarida qatnashib, erkaklar jamoasi 13-rinni, ayollar oxirgilS-rinniohshdi.

1961-yil oktabr oyida Toshkentda zbekiston ayollar Spartakiadasi ochildi. Bu tadbir ayollar voleybolining ommaviyla-shishidakattaturtkibldi.

1962-yilda Toshkentda Moskvaning «Burevestnik» ayollar jamoasi, «SKIF» va zbekiston terma jamoalari uchrashuv tkazdi. Bunda vakillarimiz alabani boy berishdi.

1963-yili «Ittifoq» xalqlari Ш Spartakiadasida Respublikamiz erkaklar jamoasi 9, ayollar esa 15-rinni egalladi.

zbek voleyboli tarixida respublikamiz terma jamoalarining halqaro musobaqalarda ishtirok etib kelishi alohida ahamiyatga egadir. Shuni ta’kidlash rinliki, zbek voleybolchilari zining ilk bor halqaro uchrashuvini 1935-yil oktabr oyida Toshkentda Afoniston terma jamoasi bilan tkazgan. Mazkur uchrashuv «Ittifoq» miqyosida birinchi halqaro musobaqa blib rin olgan. Bu davrda halqaro musobaqa qoidalari bir-biridan sezilarli darajada farq qilgan. Shuning uchun Afoniston voleybolchilari bilan blgan uchrashuv shu davlat qoidalariga binoan tdi. Chunonchi, maydonchada 9 kishi z joylarini almashtirmasdan harakat qilishdi. Hisob 22 gacha davom etdi. 3 partiyadan iborat blgan yin 2:0 hisobida bizning voleybolchilarimiz foydasigahalbldi.

1961-yili afon voleybolchilari Toshkentga ikkinchi bor tashrif buyurishdi. Birinchi kuni mehmonlar 0:3 hisobida «Mehnat rezervlari», ikkinchi kuni esa 2:3 hisobida «ODO» jamoalariga uchrashuvni boy berishdi.

21

Shu yili zbekistonga Mulistonning erkaklar va ayollar jamoalari kelishdi. Mehmonlar respublikamizning «ODO», «SKIF» va «Burevestnik» jamoalari bilan kuch sinashdi va barcha uchrashuvlarda malubblishdi.

1961-yilning dekabrida zbekiston voleybolchilari Indoneziyaga rtoqlik uchrashuvlari tkazish uchun jnashdi. Ular Suratayya shahrida qator uchrashuvlarda ishtirok etib bitta vinda malub blishgan blsa, qolganlarida mezbonlar jamoasidan 'ustun kelishdi. 1962-yil iyun oyida zbekistonning erkaklar va ayollar jamoalari Mulistonga jnashdi va barcha uchrashuvlarda oliblikni qlga kiritishdi.

1964-yil avgust oyida zbekistonga javob safari bilan Indoneziyaning erkaklar va ayollar jamoalari tashrif buyurishdi. Mehmonlarning erkaklar jamoasi zbekistonning «Dinamo» (Toshkent) jamoasi bilan ynab, uchrashuvni 0:3 hisobida boy berishgan b!sa, Indoneziyaning ayollar jamoasi Toshkentning «Spartak» jamoasi qizlariga 2:3 hisobida yutqazishdi.

Mazkur halqaro yinlarda erkaklar voleybol jamoasidan CXudyakov, Bagirov, RXusainov, Yu.Simonov, V.Kucherov, VAnanich, ayollar jamoasidan esa M.Katasonova, T.Sklyarova, L.Raxmanqulova, Yu.Xoliqnazarova va L.Korchaginalarning alohida mahorat namoyish etganliklarini tkidlash lozim.

1974-yillarga kelib zbek voleybolchilari Bangladesh, Hindiston va boshqa xorijiy davlatlarda halqaro rtoqlik uchrashuvlari tkazib yuksak mahorat krsatishdi. Jumladan, 1976-yili ular Afonistonda qator halqaro uchrashuvlarda ishtirok etib, zlarining yuksak mahoratini yana bir bor namoyish etishdi.

1970-yildan to 1991-yillargacha zbek voleybolchilari talaygina halqaro rasmiy va rtoqlik musobaqalarida ishtirok etib kelishgan. tgan davr ichida yuqori malakali voleybolchilar doirasi kengaya bordi. Bular qatoriga Olimpiada chempionlari V.Duyunova, L.Pavlova, yoshlar rtasida Ovrupa chempionlari Llshmayeva, USuleykina, O.Belova, L.Lepilina, Dubyaga, S.Myachin kabilar kiradi. Shuni ham alohida ta’kidlash joizki, Respublikamizning erkaklar va ayollar jamoalari qator nufuzli musobaqalarda - chempionatlar, halqlar spartakiadasi, maktablararo spartakiada va yoshlar sport yinlarida ishtirok etib, sharafli rinlarni olishga sazovor blishgan. Jumladan, 1967-yii - halqlar spartakiadasi - erkaklar 6-rin; 1971-yii - ayollar 5-rin; 1972-yil - maktablararo spartakiada- qizlar jamoasi chempionlik

22

unvoniga sazovor blishdi, il bolalar - 8-rin; 1973-yil - yoshiar sport yinlari - qlzlar 4-rin. il bolalar 6-rin; 1975-yil - halqlar spartakiadasi - erkaklar 8-rin, ayollar - 5 rin; 1978-yil - Kubok musobaqalarida Toshkentning «Dinamo» jamoasi 3-faxrli rinni egallashga sazovor blgan; 1979-yii - halqlar spartakiadasi - ayollar 6-rin; 1983-yil - erkaklar 8-rin, ayollar 7-rinni egallashgan. Ushbu davr ichida erkaklar, ayollar va smirlar jamoalari zbekistonda xizmat krsatgan ustoz-murabbiylar V.Shnurov, G.Keshishev, A.Izrailov, V.Shveduks, L.Gurfinkel, M.СаГрeпn, AXopatin, A.Mansurov, G.Bagirov, V.Kinshakov va A.Koneevlar rahbarligida mahalliy va horijiy musobaqalarda ishtirok etishgan.

Muvofiq yillarda ushbu natijalarga binoan zbek voleybolchilari mamlakatimiz tarixida ilk bor sport ustalari unvoniga sazovor blishdi: bular- G.Xudyakov, CBagirov, Yu.Simonov, V.Kucherov, V.Ananich va R.XusainovIardir.

Ayollar rtasida esa L.Velichko, T.Sklyarova, M.Katasonova, L.Ishmayeva, L.Raxmanqulova, S.Gapirdjanova va boshqalar birinchi bor sport ustasi degan nomga sazovor bldilar.

Vatanimizning z mustaqilligini qlga kiritishi zbek voleybolining halqaro miqyosdagi miga ham ijobiy ta’sir krsatdi. Chunonchi, 1993-yil 24-31-iyulida Shanxay (XXR) shahrida tkazilgan Osiyo Chempionatida mustaqil zbekistonning ayollar milliy terma jamoasi voleybol tarixida birinchi bor ishtirok etib, faxrli 6-rinni qlga kiritdi. Mazkur chempionatga qadar ushbu musobaqalarga tayyorgarlik maqsadida Amerika Qshma Shtatlarming bir necha shaharlarida blib, turli universitetlar voleybol jamoalari bilan rtoqlik uchrashuvlarini tkazishdi va yinlarda muvafaqqiyat qozonishgan edi.

1994-yilda Taylandda tkazilgan «Prinsessa Kubogi» musobaqalarida L.Ayrapetyants rahbarligida tashkil etilgan «SKIF-Interkross» klubi qoshida tarkib topgan ayollar voleybol jamoasi ishtirok etib, maqtovga loyiq yin namoyish etishdi.

1997-yil 21-28-sentabrda Manila shahrida tkazilgan Osiyo Chempionatida ayollar terma jamoasi 6-rin, 1998-yilda tkazilgan Qozoiston Respublikasi Prezidenti Kubogi halqaro turnirida 3-rin, shu yili Taylandda tkazi!gan IX «Prinsessa Kubogi»da 6-rin, 1998-yil 24-28-mayda Vetnamda tkazilgan X Osiyo Klublararo Chempionatida 3-rin, 1999-yil Vetnamda janubi-sharqiy Osiyo

23

Chempionatida 2-o‘rin va shu yili Toshkentda tkazilgan «Kubok Mikasa» halqaro turnirida 1-rinlarni olishga sazovor blgan.

E’tiborga loyiq joyi shundaki, istiqloldan sng zbek voleybolining taraqqiyoti respubíikamizda yangicha ynaíishda davom etishi kzga tashlanayotir. Jumladan, 1992-yildan boshlab muntazam tkazilayotgan zbekiston Chempionati voleybolning yanada rivojlanishiga va ravnaq topishiga katta ta’sir krsatmoqda.

Ayniqsa, snggi yillarda tadbiq etilgan quv muassasalari rtasida tkazilayotgan 3 bosqichli musobaqalar: «Umid nihollari», «Barkamol avlod» va «Universiada» voleybolni quvchi-talaba yoshlar rtasida keng rivoj topishiga muhim turtki blmoqda.

Shuni ta’kidlash rinliki, snggi yillarda respublika miqyosida tkazilayotgan musobaqalarda professional jamoalar doirasi kengayib bormoqda. Bular qatoriga «Kinap» (Samarqand sh.), «Viktoriya» (Navoiy sh.), MHSK (Chirchiq sh.), «SKIF» (Toshkent sh., zDJTI) va hokazo jamoalar kiradi. Mazkur voleybol jamoalarining a’zolari blmish yinchilar, sport ustalari A.Sovich, Sh.MusHmov, LVlasov, A.Popovkin, SJuravlev, LTambiyev (hammasi «Viktoriya» jamoasidan), S.Banov, A.Ribalkin, A.Serebryannikov, S.Myachin (Toshkent-Samarqand jamoasidan), AKolesnikov, K.Рак, AJirnov, V.Petrov, M.Mamatyuk, F.Bavatov, D.Sultanov, S.Siddiqov, («SKIF»), AQosimov, R.Knyazev, LErmish («MHSK»), V.Domnidi (Qqon) barcha musobaqalarda zlarining yuqori saviyadagi mahoratlarini namoyish etganlar. Ayollar jamoalaridan «SKIF» (Toshkent) yinchilari E.Shmitova, PXibardina, S.Ashurkova, Xujayeva, M.Martinenko (halqaro toifadagi sport ustalari), RShpachuk, Ye.Korchagina, S.Grigoryeva va boshqalar «zbekiston sport ustasi» degannomgasazovorblishdi.

Bu borada murabbiy-mutaxassis va tashkilotchilarni ham xizmati hurmatga sazovordir. Jumladan, A.Kim (Samarqand), T.Abramova (Toshkent), G.Ponomarev (Toshkent), A.Asqarov (Qqon), M.Domnidi (Farona), Yu.Kulakov (Qoraqalpoiston Respublikasi), AKazakov (Qoraqalpoiston Respublikasi), L.Ayrapetyants (Toshkent) va boshqalarni alohida ta’kidlab tish rinlidir.

Musobaqa yinlarining mazmunli, qiziqarli va shu bilan bir qatorda talab doirasida tkazishda zbekiston voleybol Federatsiyasining bosh kotibi, halqaro toifadagi hakam L.Ayrapetyants, milliy va respublika toifasidagi hakamlar VShnurov, VBardin,

24

KYaparov, A.Pulatov, LZoxidov, N.Mamajonov, Sh.Isroilov va shu kabi kpgina mutaxassislarning xizmati katta.

zbekiston voieyboiini yangicha ynalishda taraqqiy ettirishda uni viloyatlarda «harakatga» keltirish, xorijiy davlatlarni voleybol jamoalari bilan aloqa bolashda, ular bilan rasmiy musobaqalarni tashkil qilishda zbekiston voleybol Federatsiyasining Prezidenti E.M.aniyev hamda Federatsiyaning barcha a’zolari ibratli faoliyat krsatib kelmoqdalar.

Istiqloldan sng tkazilgan zbekiston mitliy chempionatlari va «Universiada» natijalari 3,4-jadvallarda keltirilgan.

Xulosa rnida shuni aytish lozimki, zbekiston voleyboliga oid tarixiy lavhalar mazkur yinni qanday ynalishlarda shakllantirishga, uning ommaviyligini yanada oshirishga hamda istiqbolini ta’minlashga kattayordamberadi.

	3-jadval Istiqloldan sng voleybol byicha tkazi!gan zbekiston Chempionatining natijalari
Erkaklar
T/r	Yillar	Irin	Hrin	IHrin
1.	1993	«Avtomobilchi» * (Qqon)	«SKIF» (Toshkent)	«Kanop» (Samarqand)
2.	1994	«Avtomobilchi» (Qqon)	«Kanop» (Samarqand)	«SKIF» (Toshkent)
3.	1995	«MHSK» (Chirchiq)	«SKIF» (Toshkent)	«Avtomobilchi» (Qqon)
4.	1996	«Kanop» (Samarqand)	«Viktoriya» (Navoiy)	«MHSK» (Chirchiq)
5.	1997	«Kanop» (Samarqand)	«Avtomobilchi» (Qqon)	«MHSK» (Chirchiq)
6.	1998	«Kanop» (Samarqand)	«Avtomobilchi» (Qqon)	«JTISI» (Toshkent)
7.	1999	«Samarqand Telekom» (Samarqand)	«Avtomobilchi» (Qqon)	«Kesh-kristall» (Shahrisabz)
8.	2000	«Samarqand Telekom»	«Progress» (Zarafshon)	«Kesh-kristall» (Shahrisabz)