L. R. Ayra pety a n s, A. A. P u L a t o V v o L e y b o L nazariyasi va

4-artdoza

---

« 0 ‘yin  tak tik asi asoslari» 
m avzusi  bo‘vicha  n a z o ra t savollari
1. 
«Taktika»  haqida tushuncha. 0 ‘yin taktikasi tasnifi.
2. 
H ujum   va  himoya  taktikasi.  Taktikaning  vositalari.  Taktik 
kom binatsiyalar.
3. 
H ujum da ijro etiladigan  individual taktik harakatlar.
4. 
H im oyada ijro etiladigan individual taktik harakatlar.
5. 
H ujum  v a him oyada ijro etiladigan guruhli taktik harakatlar.
6. 
H ujum   va  him oyada  qoMlaniladigan jam oali  taktik  harakatlar. 
Taktik reja haqida tushuncha.
7. 
0 ‘y in  taktikasining jism oniy sifatlar bilan bog‘liqligi.

---

6.1. 0 ‘rgatishning um uniiy asoslari
Sport  amaliyotida  dastlabki  o ‘rgatish  jarayoni  k o ‘p  yillik  sport 
trenirovkasining fundamental  bosqichi  bo‘lib,  ushbu  bosqichda o'rgatish 
uslublari  va  vositalaridan  to‘g ‘ri  foydalanish  keyingi  bosqichlarda sport 
mahoratini  samarali  shakllanishiga  imkon yaratadi.
Dastlabki  o ‘rgatish  jarayonini  rejalashtirish  va  tashkil  qilishda 
bolaning  ontogenetik  hamda  biopsixologik  xususiyatlari  e ’tiborga 
olinishi  zarur.  Boshqacha  qilib  aytganda,  dastlabki  o ‘rgatish jarayonida 
o ‘tkaziladigan  mashg‘ulotlar  yuklamalari  shug‘ullanuvchi  bolalarning 
jism oniy  va  funksional  im koniyatlariga  qarab  m e’yorlanishi  va 
qo‘llanilishi  lozim.
Alohida  e’tibor qaratish  m uhimki,  bolalar  sportini  samarali  tashkil 
qilish,  ko‘p  yillik  sport  trenirovkasi  jarayonida  shu g‘ullanuvchilar 
sogMigi  va ulaming sport  mahoratini  shakllantira borish  ustuvor jihatdan 
jism oniy tayyorgarlik ko‘rsatkichlariga bogMiqdir.
Jismoniy  tarbiya  va  sport  m ashg‘ulotlarida  q o ‘yiladigan  asosiy 
maqsad  -   sog‘Hqni  mustahkamlash  hamda  yuqori  sport  natijalariga 
erishish  avvalambor  yoshlikdan  boshlab  umumiy  jism oniy  sifatlarni 
rivojlantirish  muhimligiga  e ’tibor  qaratadi.  A ksariyat  olimlaming 
ta ’kidlashicha,  muayyan  sport  turi  bo‘yicha  m untazam   o ‘tkazib 
boriladigan  hamda  hajm,  shiddat  va  mazmun  jih atd an   to ‘g ‘ri  tashkil 
qilingan  mashg‘ulotlar  bolalar  va  o ‘smirlar  organizm iga  ijobiy  ta’sir 
ko‘rsatar  ekan.  Lekin,  umumiy  jism oniy  tayyorgarlikka  asoslangan  va 
tor  doirada  ixtisoslashtirilgan  m ashg‘ulotlar  salbiy  oqibatlarga  olib 
kelishi  kuzatilgan.  Binobarin,  dastlabki  o‘rgatish  bosqichida jismoniy  va 
texnik-taktik  mashqlar  nisbatini  to‘g‘ri  rejalashtirish  bolalar  sport 
mahoratini  samarali  shakllantirish  imkoniyatini yaratadi.
6.2. Dastlabki o*rgatish va uning m ohiyati
Sport  malakalariga  dastlabki  o ‘rgatish  jarayoni  k o ‘p  yillik  sport 
tayyorgarligi  tizimining  poydevori  bo‘lib  hisoblanadi.  Dastlabki 
o ‘rgatish  o ‘z  tashkiliy,  uslubiy,  ilmiy  va  m oddiy-texnika  nuqtayi

---

nazaridan  qanchalik  puxta  asoslangan  bo ‘lsa,  sifatli  bo'lsa,  shunchalik 
sport  o ‘rinbosarlarini  tayyorlash  y o ‘li  qisqaroq  va  osonroq  boMadi. 
Am m o  bu,  albatta,  m utaxassisning  bilimiga,  kasbiy  ko lnikma  va 
m alakalarîga  bevosita  bog' liq  boMadi.  Shuning  uchun  mutaxassisiami 
tayyorlashga  moMjallangan  o ‘quv  dasturining  eng  e ’tiborli  va  asosiy 
bo‘lim laridan  biri  boshlangMch  o ‘rgatish  uslubiyati  (texnologiyasi) 
bo 'lib  hisobtanadi.
M usobaqa  jarayonida  samarali  natijaga  erishishning  asosiy  shart- 
sharoitlaridan  biri  -   bu  voleybolchining  texnik  tayyorgarligi,  texnik 
mahorati 
takom illashgan  darajada  boMishidir. 
Demak, 
o ‘rgatish 
jarayonining  dastlabki  va  asosiy  maqsadi  bu  o‘yin  texnikasini 
m ukam m al o ‘zlashtirishdir.
H arakat-o‘yin  malakalari  -   to ‘pni  uzatish,  qabul  qilish  (himoya), 
to‘pni  o 'y in g a   kiritish,  zarba  berish,  to ‘siq  qo‘yish  -   belgilangan 
bosqichlarda,  m a ’lum  uslublar  va  vositalar  yordamida  o ‘zlashtiriladi, 
m ukam m allashtiriladi,  takomillashtiriladi.  M azkur  jarayon  pedagogik, 
biopsixologik v a biomexanik qonuniyatlar asosida amalga oshiriladi.
0 ‘rgatish  jarayoni  -   bu  pedagogik  jarayon  boMib,  murabbiy- 
o ‘qituvchidan  katta  mahorat,  kasbiy  tayyorgarlikni  talab  qiladi.  Lekin 
shunday  b o ‘lsa-da,  harakatni  (o ‘yin   malakasini)  ijro  etish  texnikasiga 
o ‘rgatish  bosliqa  ahamiyatli  sabablarga  ham  bog‘liqdir:  bolaning 
faolligi,  m ash g ‘ulotlam ing  soni,  sifati,  davom   etish  muddati,  yordamchi 
texnik  uskunalar,  m ashg‘ulot  o ‘tkaziladigan  joyning  shart-sharoitlari, 
bolaning qiziqishi,  harakat «boyligi», tajribasi va hokazo.
Shuni  ham   aytish zarurki,  harakat texnikasini  o ‘zlashtirish  muddati 
bolaning  oilaviy  sharoitiga,  uning  ijtimoiy  va  iqtisodiy  imkoniyatiga 
ham da ruhiy holatiga ham bog‘liqdir.
Y uqorida  keltirilgan  m a’lum ot  va  o ‘rgatish  jarayonida  e’tiborga 
olinadigan  o m illar  m a’lum  uslubiy  tartibga  asoslangan  rejalashtiruv 
hujjatlaridan  jo y   olishi  kerak.  Bundan  tashqari,  bolaning  ichki  «sirli» 
im koniyatlarini  hamda  mavjud  om illam i  aniqlash  tanlov  dasturi  va 
m ashqlari y ordam ida amalga oshirilishi  zarur. Olingan natijalar o‘rgatish 
uslublarini,  bosqichlarini  va  texnologiyasini  qoMlashda  tayanch  omil 
bo‘lib xizm at qilishi kerak.
D astlabki  o ‘rgatish  jarayoni  bir  necha  bosqichlarda  amalga 
oshiriladi  va  bu   bosqichlami  har  biri  o‘ziga xos  uslub  va vositalarni  o ‘z 
ichiga oladi.

---

Umumiy 
rivojlantiruvchi 
mashqlar 
o ‘yin ch id a 
jisnioniy 
barkamollik  va  o ‘yinchi  uchun  zarur  bo'Igan  harakat  k o ‘nikmalari  va 
malakaiarini  sayqallash uchun q o ‘llaniladi.
Barcha  mashqlar  o ‘z  yo‘nalishiga^ mos  ravishda  birlashgan  holda 
m ashq  qilishning  maxsus  tayyorgarligi  asosiy  qism larini  tashkil  etadi: 
umum iy  jismoniy,  maxsus  jism oniy,  texnik,  taktik,  o ‘y in   tayyorgarligi. 
H ar  bir  tayyorgarlik  turida  o ‘zining  yetakchi  om illari  borki,  ular 
yordam ida  ko'zlangan  m aqsadga  erishiladi.  Shu  bilan   birga  barcha 
turdagi  tayyorgarliklar  bir-biri  bilan  uzviy  bogMiq.  M isol  uchun,  agar 
o ‘quvchi  jismoniy  yaxshi  tayyorlanmagan  bo ‘lsa,  u  hujum da  zarba 
berish  texnik  mashqini  yaxshi  bajara  olmaydi.  Bunday  holda  o ‘quvchini 
jism oniy  tomondan  chiniqtirish,  zarba  berish  usulini  ko ‘p  marta 
takrorlashdan ko‘ra foydaliroqdir.
6.3. 0 ‘rgatish bosqichlari va u slu b lari
Birinchi  bosqich -  o ‘rganiladigan  harakat  texnikasi  bilan tanishish. 
Bunda,  aytib  berish,  ko‘rsatish  va  tushuntirish  uslublari  qo‘llaniladi. 
0 ‘qituvchi  shaxsan  ko‘rsatish  bilan  birga  ko4rgazm ali  qurollardan 
foydalanadi: kinofilm, tasviriy  film,  sxema, maydon  m aketi va hokazo.
Namoyishni  tushuntirishlar  bilan  qo‘shib  otib  borish  kerak. 
0 ‘qituvchilam ing dastlabki  urinishlari  uiarda birlam chi  harakat sezgisini 
shakilantiradi.
Ikkinchi  bosqich  -   texnikani  soddalashtirilgan  (oddiylashtirilgan) 
holatda  o ‘rganish.  M azkur  o ‘rganish  bosqichida  m uvaffaqiyat  ko‘p 
holatlarda 
yondoshtiruvchi 
mashqlarning 
to‘g ‘ri 
tanlanganligiga 
bogMiqdir.  Ular o ‘zining  tuzilish  shakliga ko‘ra  o ‘rganilayotgan  harakat 
texnikasiga  yaqin  va  o ‘quvchilar  bajara  oiadigan  bo ‘lishi  kerak. 
M urakkab  tuzilishga  ega  bo‘lgan  harakat  (hujum  zarbasi),  uni  tashkil 
qiluvchi  asosiy  zvenolarga  (qism larga)  ajratib  beriladi.  Bu  bosqichda 
boshqarish  uslublaridan  foydalaniladi  (buyurish,  ko ‘rsatm a  berish, 
ko‘rish  va  eshitish,  ko‘rib  ilg‘ash,  texnik  vositalar  v a  hokazo)  hamda 
ko‘rgazmali  harakat  (o ‘qituvchining  bevosita  yordam i,  yordamchi 
jihozlam i  qoMlash),  axborot  (to ‘pga  bo‘lgan  zarb a  kuchi,  tushish 
aniqligi,  yorug'lik  yoki  ovozni  belgilash)  kabi  ustublar  alohida 
ahamiyatga ega bo‘ladi.
Uchinchi  bosqich  -   texnikani  m urakkablashtirilgan  sharoitda 
o ‘rgatish.  Bunda  quyidagilar  q o ‘llaniladi:  takroriy  usul,  harakatni 
murakkab  sharoitlarda  bajartirish,  o ‘yin  va  bahoiash  uslubi,  qo‘shma

---

uslub,  «davra  aylana»  mashqlari.  Takrorlash  uslubi  bu  bosqichda  eng 
asosiydir.  K o ‘p marotaba takrorlashgina  malakani shakllantiradi.  M alaka 
hosil  qilish  uchun  takrorlash  turli  sharoitlarda  mashq  bajarishni  (harakat 
sharoitini  o ‘zgartirishni,  asta-sekin  murakkablashishni)  taqozo  etadi. 
Hattoki  charchaganda  ham  m ashqlar  bajartiriladi,  qo‘shma  va  o ‘yin 
uslublari  b ir  vaqtni  o ‘zida  texnikani  sayqallashtirishga  hamda  maxsus 
jism oniy  sifatlam i  o ‘stirish  masalalarini  hal  qilishga hamda texnik-taktik 
tayyorgarlik v a  o ‘yin  mahoratini  takom illashtirishga qaratilgan boMadi.
T o ‘rtinchi  bosqich  -   harakatni  o‘yin jarayonida  mustahkamlashni 
k o ‘zda  tutadi.  Bunda  bajarilgan  harakatlami  talqin  qiiish  uslubi 
qoMlanadi  (rasm lar,  jadvallar,  o ‘quv  filmlari,  tasviriy  filmlar),  o ‘yin 
jarayonida  texnik-taktik,  maxsus  tayyorgarlik  topshiriqlari,  o ‘yin  va 
«bellashish»  usullari (5-jadval).
Tayyorgarlik  va  o ‘quv  o'yinlarida  har  bir  usulni  (m alakani) 
o ‘rganish,  uni  takomillashtirish  va  mukammallashtirish  ko‘zda  tutiladi. 
M alakani 
m ustahkamlashning 
eng 
yuqori 
vositasi 
— 
bu 
m usobaqalashishdir.