Uchinchi guruh likvid mablag‘lariga tez sotiladigan tovarmoddiy qimmatliklarining zaxiralari bo‘yicha talablari kiradi:
ishlab-chiqarish zaxiralari va kelgusi davr xarajatlari (120-q);
tugallanmagan ishlab chiqarish (130-q);
tayyor mahsulot (140-q);
tovarlar (150-q);
boshqa zaxiralar va xarajatlar.
Qisqa muddatli majburiyatlarni aniqlashda:
a) o‘zgartirishlar kiritmasdan quyidagi ko‘rsatkichlar olinadi:
qisqa muddatli qarzlar (420-q);
qisqa muddatli kreditlar (430-q);
buyurtmachilardan tushgan avanslar (440-q).
Kreditorlar:
mol yetkazib beruvchilar oldidagi qarzlar (450-q);
budjetga qarzlar (460-q);
ish haqi bo‘yicha qarzlar (470-q);
ijtimoiy sug‘urta va ta’minot bo‘yicha qarz (480-q);
mulk va shaxsiy sug‘urtalash bo‘yicha qarz (490-q);
budjetdan tashqari to‘lovlar bo‘yicha qarz (500-q);
sho‘ba korxonalar bo‘yicha qarzlar (510-q);– uyushma korxonalar bo‘yicha qarzlar (520-q); – boshqa kreditorlar (530-q).
b) o‘zgartirishlar kiritilib quyidagi ko‘rsatkichlar olinadi (yaqin uch oy muddatga):
– uzoq muddatli qarzlar (400-q); – uzoq muddatli kreditlar (410-q).
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda pul mablag‘lari =170+180+190 balans qatorlari.
Tez sotiladigan talablar =200+220+230+240+250+260+270 + +280+290 balans qatorlari.
Tez sotiladigan zaxiralar =120+140+150 balans qatorlari.
Qisqa muddatli majburiyatlar = 420+430+440+450+460 + 470 + + 480 + 490 + 500 + 510 + 530 + (400 + 410 o‘zgartirishlar bilan) ba lans qatorlari.
Uchinchi guruh likvid mablaglarini tahlil qilganda, tovar-moddiy boyliklarning haqiqatda ishlab chiqarish uchun za rurligi ga e’tibor berish lozim. Kreditga layoqatlilik ko‘rsatk ichlarini hisobga olganda aylanma aktivlar tarkibiga:
korxona omborida turib qolgan, ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lmagan tovar-moddiy boyliklari;
ishlab chiqarishdan olib tashlangan tovarlar;
talab bo‘lmagan, sifatsiz tovar-boyliklar;
qiyin sotiladigan tovarlar va boshqalar qo‘shilmasligi kerak.
Agar mijozning likvid aktivlari uning qisqa muddatli majburiyatlaridan ikki barobar va undan ortiq, bo‘lsa, mijoz moliyaviy jihatdan barqaror hisoblanadi.
Mijoz balansi va boshqa moliyaviy hujjatlarga asosan kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari aniqlanadi.
Likvidlilik koeffi tsiyenti (Kl) quyidagicha hisoblanadi:
1- va 2-guruh likvid mablag4lari
Kl = .
qisqa muddatli qarz majburiyatlari
Qoplash koeffi tsiyenti (Qk)ni hisoblashda barcha likvid mablag‘larning qisqa muddatli majburiyatlarga nisbati olinadi. Qoplash koeffi tsiyenti likvidli aktivlar qisqa muddatli majburiyatlarni qanchalik darajada qoplay olishi mumkinlig ini ifodalaydi. Agar korxonaning likvid aktivlari uning qisqa muddatli majburiyatlarini 2 va undan ortiq barobar qoplasa, subyektning moliyaviy ahvoli shunchalik barqaror hisob lanadi. Ba’zi hollarda xo‘jalik subyektlari faoliyatida ehtiyojdan yoki normativdan ortiqcha tovarmoddiy boyliklar (ayniqsa mavsumiy korxonalarda) zaxiralarining yuzaga kelishi yaxshi ishlaydigan korxonalarda ham qoplash koeffi tsiyentining past bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Lekin qoplash koeffi tsiyenti l dan kam bo‘lmasligi lozim. Qoplash koeffi tsiyentining 1 ga tengligi likvid aktivlar, kreditlar va zayomlar hisobidan tashkil qilinganligi va likvid aktivlarni tashkil qilishda korxonaning o‘z mablag‘lari ishtirok qilmaganligini ko‘rsatadi. Qachonki qoplash koeffi tsiyenti l dan kichik bo‘lsa, xo‘jalik subyektining moliyaviy ahvolida muammolar borligi, uning barqaror emasligi to‘g‘risida xulosa qilish mumkin, chunki korxona o‘z majburiyatlarini qoplay olmaydi.
1-, 2-, va 3-guruh likvid mablag4lari
Kq = .
qisqa muddatli qarz majburiyatlari
Qoplash koeffi tsiyenti mijozning qisqa muddatli majburiyatlarini to‘lash uchun barcha turdagi aylanma mablag‘larn ing yetarli darajasini aniqlashga imkon beradi.
Likvidlilik koeffi tsiyenti qarz oluvchi o‘z mablag‘lari hisobidan qarzning qancha qismini to‘lay olish qobiliyatini ko‘rsatadi, ya’ni bu koeffi tsiyentdan mijozning yaqin kelajakda operativ ravishda bankka qarz to‘lab berish qobiliyatini prognozlash uchun foydalaniladi. Likvidlilik koeffi tsiyenti qancha yuqori bo‘lsa, kreditga layo qatlilik shuncha yuqori bo‘ladi.
Korxonaning o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganligi muxtoriylik koeffitsiyenti umumiy korxona balansi passivining qancha qismi korxonaning o‘z manbalaridan tashkil topganligini baholaydi va qarz mablag‘lari ichidagi korxona musta qilligini aks ettiradi.
Moliyaviy mustaqillik yoki muxtorlik koeffi tsiyenti (Km) mijozning o‘z mablag‘larining barcha mablag‘lar manbalari ichida tutgan salmog‘ini, ya’ni korxona faoliyatining qancha qismi o‘z kapitali hisobidan moliyalashtirilishini ko‘rsatadi va quyidagi formula orqali aniqlanadi:
O4z mablag4lari manbalari
Km = 100 %.⋅
balans summasi
Bank uchun kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari kredit shartnomasi tuzilayotganda tavakkalchilik darajasini aniqlash nuqtayi nazaridan muhimdir. O‘z mablag‘lari manbalari va uning hajmi qanchalik katta bo‘lsa, mijozning o‘z vaqtida qarz majburiyatlarini to‘lash qobiliyati shuncha yuqori bo‘ladi. Korxonani kreditlash uchun uning o‘z mablag‘lari manbalari bilan ta’minlanganligi 30 foizdan kam bo‘lmasligi kerak.
Xo‘jalik obyektlarining o‘z mablag‘lari manbalari tarkibiga quyidagilar kiradi:
ustav fondi;
rezerv fondi;
boshqa tashkil qilingan fondlar;
o‘tgan va hisobot yillaridagi taqsimlanmagan foyda.
Korxonaning o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganligi 30 % dan kam bo‘lmasligi kerak. Aylanma aktivlarining aylanish tezligi va korxona faoliyatidan kelib chiqqan holda bu ko‘rsatkich ozgina past bo‘lishi ham mumkin. Agar bu ko‘rsatkich 60 %dan yuqori bo‘lsa, kredit bo‘yicha riskni minim al deb qarash mumkin.
Yuqoridagi ko‘rsatkichlarning natijasi me’yoriy talablar bilan taqqoslanadi va korxonaning moliyaviy ahvoli aniqlanib, kredit berish mezonlari belgilanadi. Kredit berish bo‘yicha sinfl arga ajratishda quyidagi talablar hisobga olinadi.
11-jadval
