|
II BOB. BOSMACHI TO`G`AN. JAMIYAT VA BOSMACHILAR: JADID TERAKKIPARVAR PARTIYASI VA ERK PARTIYASI
2.1 Bosmachi To`g`an
Buxoroga kelganidan so'ng To'g'an avval kelishilgandek jamiyatning boshqa a'zolari bilan uchrashdi. Ularning birinchi vazifasi Buxoro milliy armiyasini tuzish, Turkiston milliy ittifoqini tuzish uchun Xiva, Turkmaniston va Qozogʻistondan vakillarni olib kelish edi. Qozogʻistondagi barcha guruhlar bilan bogʻlanish uchun yuborilgan oʻqimishli qozoqlar va boshqa Turkiston joylaridan boʻlgan shaxslar Fargʻonada faoliyat yuritayotgan yaponlar va koʻzga koʻringan bosmachi yetakchilar bilan aloqa oʻrnatib, Togʻonga qoʻshilish uchun qaytib keldilar. Boshqurt armiyasidan bir qancha zobitlar Qarshi, Shehrisebz, Nur, G‘uzor, Kermindagi garnizonlarga qo‘mondonlik qilib tayinlandi. Ularning maqsadi ruslar to'sqinlik qilayotgan narsani amalga oshirish edi; ya'ni avtonomiya. Bu “yashirin” harakatlardan tashqari, bolsheviklarga maʼlum boʻlgan “yuridik” lavozimlarda ochiq ishlayotgan boshqa zobitlar ham bor edi. Buxoro hukumati nomidan mavjud boʻlsa-da, davlat ishlarining koʻp qismi Inqilobiy qoʻmita (ehtimol ruslardan iborat) qoʻlida boʻlib, uning bir qismi Markaziy Qoʻmita sifatida faoliyat yuritardi. To‘g‘an Buxoro amirligining so‘nggi bosqichlarida siyosiy spektrning murakkabligini ta’riflaydi:
“Bosmachilarning uch turi bor edi: “amirchilar”, “qandaydir amirchilar” va “anti-amirchilar”.Bosmachilarning siyosiy doirasi shu bilan tugamadi.Jemol posho Turkiston va Kobuldagi bosmachilar muammolarini hal qilishni xohlardi. Anvar posho esa Moskvadan bolsheviklar tarafdori bo'lgan "Ittifoq islom" targ'ibotini olib borar edi. Bu o'z ta'sirini o'tkazdi. Bundan tashqari, bizga qo'shilish istagida bo'lib, o'zini so'zlamoqchi bo'lganlar ham bor edi. Bolsheviklarga qarshi kurashayotgan rus partiyalari bilan aloqa oʻrnatish zarurati.Buxoro va Xivada hukumat oʻsha millatchi doʻstlar qoʻliga oʻtayotgan edi, ularning boshqaruvi vaqtinchalik boʻlsa-da, “kommunizm”dan uzoqlashib, “xalqparvarlik”ga oʻtayotgan edi. barchaning iqtisodiy va ijtimoiy nazariyalarini shakllantirish uchun zarur.Siyosiy spektr avvalroq a) kadimchilar b) jadidlar c) sotsialistlar tarzida tabaqalanib, yo‘qolganidan keyin jadidlar va sotsialistlar atrofida kristallanishga moyilligini ko‘rsatdi. amirning e. Biroq, fikrlar chigal edi. 1921 yil yanvar oyining birinchi haftasida dasturlar masalasi muhokama qilindi. Asosan, “Islom ittifoqchilari” va buxorolik jadidlardan shaxslar jalb qilingan. Populistik sotsializmni Abdulhamid Orif va men vakili qildim. Umumiy yig'ilish oldidan oldindan tayyorlangan dastur bo'lmagani uchun Sotsialistik partiya dasturi taqdim etildi. Dastlab 1919-yilda Boshkurdistonda, keyin 1920-yilda Moskvada va nihoyat 1920-yilda Boku qurultoyida oʻqilgan. Ishtirokchilarning bir qismi buni qabul qilishga tayyor edi. Oradan bir necha kun o‘tib yig‘ilganlar orasida ko‘pchilikni tashkil etgan Mirza Abdulqodir Muhiddino‘g‘li 19 ta nizomdan iborat dastur taklif qildi. 21Bular ayollarning ro‘molini saqlash, shariat kadlarini davom ettirish, dinga hurmat, Millatlar ittifoqiga murojaat qilish kabilar edi.
Har ikki guruh faqat quyidagi fikrga kelishdi:
1. Yashirin tashkilot zarurligi;
2. Amirni mutlaq yoʻq qilish va milliy hukumat apparatini oʻrnatish;
3. Markaziy mudofaa vazirligi, mahalliy mudofaa komissarliklarini tashkil etish va milliy armiya tuzish;
4. Zamonaviy ta'limning zaruriyati.
Muhokamalar natijasida ikki tomon quyida sanab o‘tilgan yetti bandlik platforma bo‘yicha kelishib olishdi. Keyinchalik, ushbu muzokaralarda qatnashgan ikki partiya o'z partiya platformalarini ishlab chiqdi. Bu yetti banddan iborat dasturning mazmuni 1921-yil sentabr-oktyabr Samarqand va 1922-yil sentabrda boʻlib oʻtgan Toshkent qurultoylarida yana muhokama qilindi va takomillashtirildi. Bu yetti band quyidagilardan iborat:
1. Jamiyatning maqsadi ozod Turkistonga ega bo‘lish va turkistonliklar o‘z taqdirini o‘z qo‘liga olishdir.
2. Ozod Turkistonning boshqaruv shakli demokratik respublikadir.
3. Erkinlikka faqat milliy armiya orqali erishiladi. Milliy hukumat faqat milliy armiyaga asoslanishi mumkin.
4. Turkistonning ozodligi iqtisodiy erkinlikka bog'liq. Turkistonliklar quyidagilarga oid qarorlar ustidan nazoratga ega bo'lishi kerak: iqtisodiy siyosatning umumiy yo'nalishlari; kasb-hunar va qishloq xo'jaligiga ta'lim balansini va ularning har biriga berilishi kerak bo'lgan ahamiyat darajasini aniqlash; kelajakdagi temir yo'llar va sug'orish kanallarining joylashuvi va yo'nalishlarini belgilash.
5. Zamonaviy va kasbiy ta'lim ustuvor bo'lishi kerak. Evropa tsivilizatsiyasi bilan tanishish ruslar orqali emas, balki bevosita amalga oshirilishi kerak.
6. Milliylik masalalari va xalqning tabiiy boyliklaridan foydalanish aholini ro'yxatga olish va ustun nisbatlarga ko'ra tashkil etiladi.
7. Din erkinligi bo'ladi. Din va davlat ishlari aralashib ketmaydi.22
Qayd etilishicha, bu dastur asosan diniy bo'lmagan xarakterga ega bo'lib, diniy bag'rikenglikni namoyon etadi. Ko'p o'tmay, sa'y-harakatlar yanada kengaytirildi. To‘g‘anning fikricha, maqsad Turkistonda o‘sha paytda hukmron bo‘lgan siyosiy qarashlarning to‘liq spektrini yagona soyabon ostida birlashtirish edi, bu esa bugungi nuqtai nazardan, Xalq frontiga o‘xshab ketadi. Bu davrda “Sotsialist Tde” (partiya)39 tuzilib, keyinchalik nomi “Erk” partiyasiga oʻzgartirildi va dasturi 27 ta nizomdan 9 taga qisqartirildi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
