L. M. Babaxodjaeva “ ” 2022 yil

2.2 Jamiyat va bosmachilar
Jamiyat tashkil etilgunga qadar va Buxoro amirligi mavjud boʻlgan davrda ham oʻqimishli turkistonliklar bosmachilar bilan aloqada boʻlmagan. Bosmachi boʻlinmalari (partiyalari) asosan kadim ulamolari va mutaassib oʻzbek burjuaziyasi unsurlariga asoslangan edi. 1917 yilgi Vakillik Kengashi saylovlarida ma'lumotlilar to'rtinchi ro'yxatda edi. Ulamolar o'qimishlilarga qarshi chiqib, ularni dorduncu (4-chi) deb atadi va Dorduncuga qarshi zo'ravonlik bilan tashviqot bilan shug'ullanadi. Natijada, 1918-1919 yillarda, ayniqsa, o‘qimishlilar sovetlar tarafida bo‘lganligi sababli, ko‘pchilik yosh avlod Drdncga ishonmadi . Jamiyat. Buxoro amirligining tugatilishi yoshlarni har qanday harakatga to‘sqinlik qiluvchi sabablarni bartaraf etdi. Umuman olganda, bu voqealar ulamolarning bosmachilarga ta'sirini pasaytirdi. Jamiyat Samarqand, Xiva va Farg‘onadagi bosmachilar bilan hech ikkilanmasdan aloqa o‘rnatgan. Maqsad, uni zamonaviy tashkilot bilan uyg'unlashgan holda, ruh bilan sug'orilgan haqiqiy milliy harakatga aylantirish, bilimdon shaxslar qo'mondonligi ostida harbiy qismlarni shakllantirish edi. Shu maqsadda ularga bilimli maslahatchilar va ayrim instruktorlar yuborildi. Buxoro amiri o‘zining so‘nggi kunlarigacha bolsheviklarni “Rossiya” deb hisoblagan va “sodiq” qolishga harakat qilgan. Amir Osipovning Shehrisebzdagi harbiy bo'linmasini qurolsizlantirdi va u erda o'z hududlarida himoya so'radi. Shirmehmet va uning farg‘onalik do‘stlari Buxoro amirligi bilan birlashgan jabhaga erishish uchun elchixona jo‘natganlarida, Boshvezir (Bosh vazir) Nizomettin Qushbegi: “Bizning ruslar bilan do‘stligimizdan xabaringiz yo‘qmi?” deb javob berib, Shirmehmetning maktubini yirtib tashladi, oyoq osti qilindi. Elchixona a’zolari qamoqqa tashlangan, afg‘onlarning aralashuvi bilan yetti oydan keyin ozodlikka chiqarilgan.Shirmehmet o‘z xotiralarida bu voqealarni amirning g‘ayrioddiy johilligi va g‘aflatining ko‘rinishi deb hisoblaydi.Shu sababli. Bosmachilarning bir qismi amirlikning parchalanishidan umuman ta'sir ko'rsatmadi.Hatto Mahkem Hoji va To'ychi Korboshi kabi ba'zi bosmachilar46 bolsheviklar bilan sulh tuzdilar, bolshevik kuchlari bilan birga Buxoroni bosib olishda qatnashdilar.Quloqdan keyin. Buxorodan, ular Basmachi safiga qaytdilar, ammo Shirmehmet tomonidan o'ldirildi.
Shirmehmet va Rahmonqulning o‘zlari Jamiyat bilan aloqa o‘rnatishga intildilar. Shirmehmet bolsheviklar apparatida ishlagan ikki kishisini Boku qurultoyiga yubordi. Ular orqali To`g`an shunday yozgan:
"Sharqga oid bolshevik siyosati haqida juda qiziq mish-mish tarqala boshladi. Shirmehmet shunday dedi: "Bokudan kelgan ma'lumotlarga ko'ra, ruslar o'n to'rt yarim million aholini o'ldirmoqchi bo'lgan, faqat ikki millionni o'z hukmronligi ostida saqlab qolish uchun. . Boku qurultoyida turkistonliklar qurollarini tashlamaslikka qaror qilib, kurashni kuchaytirish uchun xabar yubordilar. Boku qurultoyi yakunida Basmachilar harakati yonib ketdi.”
To‘g‘an Qizil Armiyaning Turkistonda yashovchi ruslardan foydalanishiga ham ishora qiladi: "12 sentabrda bolsheviklar har tomondan jiddiy hujumlarni boshladilar. Bu favqulodda og'ir davr edi. Bolsheviklar non uchun (Turkistonda) aholini talon-taroj qilish uchun Markaziy Rossiyadan ochlikdan o'layotgan ruslarni Qizil Armiya safiga olishdi. Demak. , ko'ngilli ruslar soni ko'payib ketdi.Bular jiddiy kurash olib borishdi, chunki ular armiyadan bo'shatilgan taqdirda ochlikdan o'lishlari mumkin edi.²⁶
Ruslarning vahshiyliklari jamiyat va bosmachilarning qat'iyatini oshirdi: "Dushanbe yaqinidagi Sufiyon qishlog'ida ruslar yuzi kuygan rus askarini topib olishdi. Shu sababli ruslar yaqindan topib olgan barcha O'zbek qishloqlarini o'ldirishdi. Bu orada o'z armiyasidagi kommunist ayol tomonidan qo'zg'atilgan bolsheviklar bog'lab qo'yilgan. yetti nafar oʻzbek askarini koʻtarib, oʻldirmaslik uchun pichoq va qilichlar bilan oʻldirgan. Keyin bu askarlarni bugʻdoy uyumlariga qoʻyib, oʻt qoʻyib, tiriklayin yoqib yuborgan. Basmachi Mustafo Shohqul: “Bu kommunist ayol juda xunuk edi. U tufayli barcha ayollarni qasam ichgan har qanday erkak adolatsiz bo'lmagani nafratlanarli."
To`g`an Anvar va Jemal Posholar va Jamiyat oʻrtasidagi munosabatlar haqidagi munozaralarini oʻz ichiga oladi:
"Turkiston Milliy Birligi (Jamiyati) Markaziy Qoʻmitasi raisi boʻlishimdan oldin ham oʻsha organ aʼzosi edim. Shuning uchun Anvar va Jemol Poshsholar va jamiyat oʻrtasidagi munosabatlarga chuqurroq kirib borish kerak. Ular izlagan. islom olamini yevropa imperializmidan ozod qilish maqsadida “Islom inqilobiy jamiyati”ni tuzib bolsheviklar bilan birlashish.Avval Xalil va Jemal, keyinroq Anvarposholar shu maqsadda Moskvaga kelib, targʻibot-tashviqot ishlarini boshladilar.Biz49 Xalil bilan suhbatlashdik. va Jemal 1920-yil iyun oyida Moskvada.Jemol Posho oʻz fikrlarini tushuntirdi va bizni u bilan ishlashga undadi, lekin biz Moskvani tark etdik.20-avgust kuni Jemal Posho Toshkentga keldi.Uning maqsadi Panjob atrofini xavfsiz holatga keltirish va islomiy tuzum yaratish edi. U Afg‘onistonga tayyorgarlik ko‘rmoqchi bo‘lgan edi.U o‘z safida 15-20 Usmonli zobiti bilan Afg‘onistonga jo‘nadi.Bu orada Xalil Posho va Hoji Sami50 bolsheviklar bilan sulh tuzishni o‘yladilar. Yedisuv va Norin (daryolar) orqali Sharqiy Turkistonga oʻtadi. Lekin ular na bolsheviklarga ishona olishdi, na bolsheviklar. Nihoyat, ular Moskvaga qaytishdi. Jemal Posho bolsheviklarga basmachidan Hindistondagi ingliz rejimini agʻdarish kampaniyasida foydalanishi mumkinligini aytdi. Ammo bolsheviklar unga zarracha ishonishmadi. Bularning barchasini va ruslarning asl niyatlarini biz Moskva va Toshkent Kommunistik Markaziy Komitetlarida ishlaydigan do‘stlarimiz orqali bilardik. Ruslar Jemal Posho aslida Turkistonni nazorat qilish uchun bir tashkilot tayyorlayapti deb o’ylagan va Poshoni Hindiston va Afg’oniston chegaralari o’rtasida o’z siyosatlari uchun oxirgi chora sifatida qoldirishni xohlashgan”.²⁷
Jemal Poshoning turli bosmachi guruhlari bilan munozaraga kirishish uchun yuborilgan shaxsiy vakillari bolsheviklar tomonidan hibsga olindi. Bu voqea, To`g`an qayd etadi:
"Jemal Poshoning bolsheviklar orasida ta'siri yo'qligini ko'rsatdi.... Jemal Poshoning bosmachilarga bergan maslahati juda g'alati edi: "Bolsheviklar bilan sulh tuzing, qurolingizni tashlamasdan va tashkilotlaringizni tarqatib yubormang." Garchi bolsheviklar ilgari. Bu usulni ko'p marta sinab ko'rdik, endi biz bunga qat'iyan qarshi edik."
1921-yil 25-yanvarda Turkiston Milliy Birligi Markaziy Qoʻmitasi Buxoro Tashqi ishlar vazirligining kuryeri orqali Jemal Poshoga, soʻngra Kobulga maktub yubordi. Ushbu maktubda Tashkilotning maqsadlari (yuqorida ta'kidlanganidek) umumlashtirildi va davom etdi:
" ....Biz sizning Yaqin Sharqdagi siyosatingiz bu eski Turkistonning kelajagini islom dunyosini qutqarish uchun tayyorgarlik rejalariga qurbon qilmaslik uchun chizilishini so'raymiz. Bu boradagi barcha tashabbuslar manfaatdor tomonlarning manfaatiga xizmat qiladi. Turkiston (TNU) MK orqali, jumladan, bosmachilar bilan aloqalar orqali kiritiladi.Shuningdek, hozirda Sharqiy Buxoroda boʻlgan Buxoro amiriga hech qanday yordam koʻrsatilmasligi kerak. Bolsheviklar mustamlakalarni yevropalik imperialistlardan ozod qilish borasidagi ochiq pozitsiyasiga bir lahzaga sodiq qolganini tan olsak ham, Turkiston oʻz kelajagini oʻz kelajagini oʻzaro kurashning hali nomaʼlum natijasiga boʻysundira olmaydi. kapitalizm va sotsializm... Demak, Turkistonga oid siyosat shu tamoyillarga asoslanishi kerak”.
To`g`an ushbu maktubga izoh beradi: “Bu soʻzlar bilan Jemol Poshodan Hindistonni inglizlardan ozod qilish orzusi yoʻlida Turkistonning siyosiy va harbiy resurslarini ishga solmaslik soʻraldi. Bu Poshoga yoqmadi. [Ayni paytda] Jamiyat barqaror ishladi. saflarida siyosiy tajribali kadrlar kam boʻlishiga qaramay, oʻz maqsadlari sari intilardi.Jamiyat faoliyatiga musulmon kommunistlarining faol elementlari yoʻnaltirildi.Bu viloyatlarning barchasida jamiyat aʼzolari sovet qurultoylarida, kommunistik partiya majlislarida qatnashdilar. Hamma joyda militsiya (militsiya) tashkilotlari va maʼmuriy organlar Jamiyat taʼsirida edi.Buxoro, Toshkent, Samarqand va Qoʻqon mehnat tashkilotlari sotsialistik Tde (Erk partiyasi?) boʻlimi aʼzolari taʼsirida edi. Jamiyat.Bu Turkiston va uning aholisining kelajagi uchun ulkan muvaffaqiyat va va'da edi, chunki bunday ishlarda nisbatan tajribasiz edi. Xiva, Toshkent va Orenburg hukumati va partiya apparatida ishlagan shaxslar Jamiyatga aʼzo boʻlmaganlar, ular toʻliq hamkorlik qilganlar. Shuning uchun ular tafsilotlardan xabardor emas edilar. Yashirin tashkilotning bunday muvaffaqiyatini, masalan, 1917 yilda orzu qilish mumkin emas edi."²⁸
To`g`an Markaziy Qo'mita a'zolarini o'ylantirayotgan boshqa masalalarning tafsilotlarini aytib beradi: “Davlat bayrogʻi avvalroq muhokama qilingan va tarixiy unsurlar, timsollar va ranglardan tiklangan holda Samarqand sessiyalarida qaror qilingan... har bir qoʻrboshi safiga oʻqituvchilar yuborilgan... har bir qoʻrboshidan oʻnta otliq qoʻshin soʻralgan. Fargʻona, Samarqand, Fargʻona va Samarqand qoʻmondonliklariga yuborilishi.Maqsad Turkiston miqyosida birlashgan harbiy qoʻmondonlikni shakllantirishga dastlabki tayyorgarlik koʻrish, harbiy harakatlar tajribasini oʻtkazish edi... qabila boʻlinmalari oʻrtasida mavjud boʻlgan barcha kelishmovchiliklar bartaraf etildi. .. bolsheviklar kazarmalaridagi oʻsha batalyonlar Turkiston qoʻshinlarining boʻlinmalari boʻlib chiqish buyrugʻi bilan kelayotgan edi.Jamiyat bolsheviklarga qarshi boʻlgan yuqori darajali ruslar bilan doimiy aloqada boʻlib, jamiyatni tanqidiy maʼlumotlar bilan taʼminlab turdi. Bolsheviklarning kutilmagan hujumlarini oldini olish, Xulosa qilib aytganda, Turkiston Milliy Birligi Markaziy Qo'mitasi butun Turkiston generali uchun barcha choralarni ko'rayotgan edi. d yakuniy hujum. Yakuniy bosqich harbiy ustunlikni o'rnatish, transport harakati va muxolifatning markaz bilan aloqalarini buzish orqali amalga oshirilgan bo'lar edi. Musulmon reaksionerlari (mrteci-retsidivist)51 odatdagidek o'sha amiristlar va ulamolar bo'lib, hali to'liq ishonchni yo'qotmaganlar. Bular hamon bizning barcha harakatlarimizga qarshi tashviqot qilishardi. Umid bir-ikki yil ichida ularni isloh qilish edi. Yil oxirida Anvar poshoning Turkistonga kelishi va amir retsidivistlarining unga nisbatan munosabati barcha ehtiyot choralarini ostin-ustun qildi.