Kutubxonashunoslik

Kutubxona faoliyatining asosiy elementlari 
Tizim sifatida, kutubxonalarni faoliyatlashtirish jarayoni quyidagi 
komponentlarni o‘z ichiga oladi: tashqi muhitni, axborot ehtiyojini, 
faoliyat jarayonini, faoliyat natijasini, teskari aloqani.
Tashqi muhit va teskari aloqa 
Har qanday kutubxona - yuqori darajali murakkabliklarga ega 
bo‘lgan tizimning tarkibiy qismidir. Bular ishlab chiqarish, fan, 
madaniyat, ta’lim, ilmiy-texnika axboroti. Kutubxonaga nisbatan 
tashqarida paydo bo‘lgan muhit bilan, kutubxona kommunikatsiya 
tarmoqlari bilan bog‘lanadi, unga sharoit yaratadi va vazifalashtirishning 
asosiy va boshlang‘ich punkti sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Tashqi muhit 
kutubxonaga doimiy ta’sir ko‘rsatib, uni moslashishga majburlab turadi. 
O‘z navbatida kutubxona axborotga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish va 
kutubxona resurslaridan foydalangan holda tashqi muhitga, kutubxona 
xizmati ko‘rsatish mintaqasiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Kutubxonalarni tashqi muhitining asosiy obyektlari quyidagilardir:
-uning xizmatlari va mahsulotlarini iste’molchilari;
-kutubxona faoliyati uchun kerakli shart-sharoitlarni yaratuvchi 
muassasa, korxona va tashkilotlar (boshqarma, ta’minot, moliya, kadrlar 
tayyorlash va hokazo); 
- kutubxona bilan birgalikda jamiyat mehnat taqsimotida ishtirok 
etuvchi muassasa va tashkilotlar (fondni butlash, nashrlarni qayta 
ishlash, axborotni yaratish, fondlardan hamkorlikda foydalanish va 
boshqa axborot massivlaridan va boshqalarda ishtirok etuvchi); 
- texnologik jihatdan kutubxona bilan bog‘liq bo‘lmagan, aloqada 
bo‘lmagan, lekin o‘zini ijtimoiy rolini kutubxonalarni vazifasi va ish 
uslublariga ko‘ra o‘zgartiruvchi kutubxona va nokutubxona muassasalar 
(ilmiy-texnika axboroti tizimidagi kutubxonalar, innovatsiyalarni 
o‘zlashtirish va hokazo). 
Kutubxona faoliyatinining samaradorligini ishononarli qilib 
namoyish etish, uning tarkibiy qismi bo‘lgan tashqi muhitdagi rolini 
aniqlash orqali amalga oshiriladi. Agar kutubxona o‘z faoliyati bilan 
xizmat ko‘rsatayotgan hududida, qaysidir ijtimoiy jarayonga (ilmiy, 
ishlab chiqarish, pedagogik, boshqaruv va hokazo.) ta’sir ko‘rsata 
olishini namoyish eta olmasa, kutubxonaning o‘rni samarali emasligi 
ma’lum bo‘ladi. 

---

87 
Kutubxona muhimligi o‘zi uning bir qismi bo‘lgan tizimga 
ko‘rsatayotgan ta’siri bilan belgilanadi. Shuning uchun teskari aloqa 
juda muhim rol o‘ynaydi. U ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin. Teskari 
aloqa - o‘z-o‘zini tartibga solish, kutubxonani rivojlantirish, bozor 
iqtisodiy sharoitidan kelib chiqib faoliyatini o‘zgartirish, moslashtirish 
asosidir. Kutubxona o‘zini xizmat ko‘rsatish hududida (o‘quv 
muassasasi, korxona, shahar, tuman va h.k.) axborot tarqalishiga 
javobgar deb bilishi lozim, shunchaki kitob beruvchi sifatida emas. 
Bundan kelib chiqadiki, muhitni o‘rganish, haqiqiy sharoitni bilish, 
ya’ni unda yashovchi, ishlovchi, kitobxonlarni (haqiqiy va potentsial), 
bilish majburiy shart hisoblanadi, busiz kutubxonani faoliyat ko‘rsatish 
jarayonini tasavvur qilib bo‘lmaydi.