Kushon podsholigi

Kushon shahzodasi, Dalvarzin tepa, 1-asr.

---

podsholigining shim.-gʻarbiy hududlaridagi binolar qurilishida koʻproq xom gʻisht va

paxsadan, jan.-sharqida esa toshdan foydalanilgan. Shaharlar, odatda, daryo boʻylarida,

strategik jihatdan qulay joylarda bunyod etilgan. Ular podsho saroyi, boy-zodagonlar va

hunarmandlar mahallasi, koʻcha va maydonlar, hovoʻzlar, turli dinlarga mansub inshootlar,

ekinzor va bogʻlardan iborat boʻlgan. Uylar koʻp xonali, hashamatli boʻlib, baʼzilari ikki

qanatliqilib qurilgan. Hovli sahni, xonalar poli, zinalar va boshqalarda turli hajmdagi pishiq

gʻishtlar qoʻllanilgan. Ayvon yogʻoch ustunlari ostiga ohaktoshdan yoʻnilgan chiroyli

tagkursilar oʻrnatilgan. Tomdan toʻshadigan suvlar uchun maxsus sopol tarnovlar ishlatilgan.

Bino va xonalar haykaltaroshlik, tasviriy sanʼat asarlari bilan bezatilgan. Haykal va rasmlarda,

asosan, podsholar, podsho xonadoni aʼzolari, boy-zodagonlar, sozanda va masharabozlar

tasvirlangan (mas, Xolchayonda). Budda diniga mansub inshootlarda esa Budda va uning

safdoshlari, izdoshlari, kohinlar va xizmatkorlar ifodalangan (mas, Ayritom, Dalvarzintepa,

Qoratepa, Fayoztepatsa). Haykallar, asosan, ohaktosh, loy va ganchdan tayyorlangan, ular

orasida sirtiga tilla suvi yuritilganlari ham bor. Devoriy suratlarda esa diniy va bazm

marosimlari, tabiat manzaralari, suvoriylar tasvirlangan. Kulolchilik taraqqiy etgan, topilgan

sopol idishlar xilma-xilligi va oʻzining nozik, jarangdorligi bilan alohida ajralib turadi. Amaliy

sanʼat keng rivojlangan, uning eng yaxshi namunalari Sankt-Peterburgdagi Davlat Ermitajida

saqlanmokda. Zeb-ziynat buyumlari, mehnat va jang qurollari yasash, mato toʻqish taraqqiy

etgan. Kanishka I davrida Kushon-Baqtriya tili davlat tili sifatida qabul qilingan. Aholi, asosan,

buddizm dinining mahayana mazhabiga eʼtiqod qilgan, koʻplab budda ibodatxonalari qurilgan,

shuningdek, otashparastlik, hinduizm ham keng tarqalgan. Kanishka buddizm tarixida birinchi

boʻlib vaqt-vaqti bilan diniy yigʻin chaqirib turishni joriy etgan. Dastlabki yigʻinda buddizmning

mazkur yangi mazhabi — mahayana rasmiylashtirilgan. Bu esa buddizmning Osiyo

mamlakatlarida keng tarqalishiga, uning jahon dinlaridan biriga aylanishiga sabab boʻlgan.

Topilgan tangalarning orqa tomonida turli maʼbudlar — Mixra-Mitra (Quyosh maʼbudi), Otash

(olov maʼbudi), Farr (omad va maʼmurchilik maʼbudi) va boshqa tasvirlanganligi buni

isbotlaydi. Saltanatda savdoning rivojlanishi yozuvning keng koʻlamda tarqalishiga imkon

yaratgan. Oromiy yozuvi asosida sugʻd va xorazmiy yozuvlari vujudga kelib, taraqqiy etdi. Hind

alifbosiga asoslangan kharoshthi yozuvi namunasi ilk bor Termizdan, teri va taxtaga bitilgan

xorazmiy yozuvi namunasi esa Tuproqqalʼadan topildi. Kushon podsholigi yerdaridan oʻtgan

Buyuk ipak yoʻli tashqi savdoning rivojlanishiga ijobiy taʼsir koʻrsatganligi aniqlandi. Kushon

podsholari zarb qilgan oltin, kumush va mis tangalar Efiopiya, Skandinaviya, Italiya va boshqa

koʻpgina mamlakatlarda topildi. Bu esa Kushon podsholigi chet mamlakatlar bilan keng

miqyosda savdo va madaniy aloqalar olib borganligidan dalolat beradi. Sharkdan olib

kelingan ipakka Gʻarb bozorlaridagi mollar almashtirilgan. Umuman savdoda koʻp tovarlar

qatori dorivorlar, Rim tilla tanga va taqinchokdari, fil suyaklari va undan tayyorlangan turli

buyumlar hamda „tirik tovar“ — sozanda, raqqosa va hunarmand qullar ham boʻlgan. Kushon

podsholigining dastlabki poytaxti Oʻzbekistonning jan.dagi Dalvarzintepada boʻlgan, podsho

Kanishka davrida esa Peshovar shahriga koʻchirilgan. Ayni shu davrda badiiy, sanʼat

---

maktablari (Gandhara, Matxura, Baqtriya) shakllandi. Kanishka adabiyot va sanʼat homiysi

boʻlib, Kashmir viloyatida Kanishkapur shahriga asos soldi. Uning saroyida mashhur buddaviy

olimlar Pareva va Vasumitra, buyuk shoir va faylasuflar Ashvagxosha, Matricheta, Vagarjuva

hamda Charaka yashab ijod qilgan.

Kushon podsholigiga doir yozma manba va arxeologik topilmalar kushonlar madaniyatini

oʻrganish, ularning Oʻrta Osiyo, jumladan, Oʻzbekiston xalqlari madaniyati taraqqiyotida tutgan

oʻrnini ilmiy baholashda muhim ahamiyatga ega. Kushon podsholigi siyosiy tarixi va

madaniyati oʻtmishining hali toʻla, haqqoniy yoritilmagan jihatlari koʻp boʻlib, Oʻzbekiston,

Hindiston, Fransiya, AQSH, Italiya, Vengriya, Tojikiston, Afgʻoniston, Rossiya, Yaponiya olimlari

ularni aniqlash borasida chuqur, izchil i. t.larni davom ettirmoqda.

[1]

Kushon davlati haqida tarix kitoblari keng maʼlumot beradi. Markaziy Osiyoda imperiyalarning

eng qadimiysi, davriy jihatdan eng yashovchani (milodiy I-IV asrlar) Kushon davlati boʻlgan.

Oʻz davriga nisbatan mislsiz ulkan mintaqalarni egallagan Kushon davlati chegaralari —

sharqda 

Xitoy

, gʻarbda 

Kaspiy dengizi

, janubda 

Hindiston

 va shimolda Orol boʻylarigacha etib

borgan. Qadimgi dunyo madaniyatining uch yirik manbai — hind, fors va turk xalqlari

tutashgan markaziy zaminda tashkil topgan ulugʻ davlat.

Yuechjeylarning eramizdan avvalgi 

II asr

 oʻrtalarida 

Grek-Baqtriya

 davlatiga bostirib kirishi

ushbu davlatni tamomila tugatilishiga olib keldi. Yuechjeylarning dastlabki mulklari shimoliy

Baqtriya hududlarida boʻldi (zamonaviy Oʻzbekistonning janubiy hududlari va Tojikiston).

Kusxon davlati eramizning 1-asri birinchi yarmida yuechjeylar davlati amirliklaridan biri

Kusxonning yuksalishi oqibatida yuzaga keldi. Kusxon xitoychada Guyshuan deb talaffuz

qilinib, yuechjey qabilalaridan birining nomi boʻlish ehtimoli bor. Davlat asoschisi yabgu (amir)

boʻlgan. Keyinchalik podshoh Kudjula Kadfiz hukmronligi ostida kusxonlar hozirgi Afgʻoniston

va Pokistonning katta qismini bosib oldilar. Uning merosxoʻri X hukmronligi davrida kusxon

mulklariga Hindistonning katta bir qismi qoʻshildi. Kusxon davlatining gullab-yashnashi

Kanishka hukmronligi davriga toʻgʻri keldi (taxminan eramizning 78-123 yillari). Oʻsha davrda

poytaxt Baqtriyadan Peshovorga koʻchirildi, mamlakat sarhadlari esa Hindiston va

Xoʻtongacha boʻlgan oʻlkalarni qamrab oldi. Markaziy Osiyoda Kusxon davlatining chegaralari

hozirgi Oʻzbekiston janubidagi Hisor togʻ tizmalari choʻqqilaridan oʻtgan. Oʻsha yerdagi baland

togʻ daralarida (Darband) mustahkam chegara inshootlari qad koʻtardi. Oʻsha davrlarda davlat

sarhadlarida yangidan-yangi shaharlar qad koʻtardi, Hindiston, Xitoy va Rim imperiyasi bilan

savdo munosabatlari oʻrnatildi. Pompeyda olib borilgan qazish ishlari mobaynida kusxon

tangalari hamda kusxon ustasi tomonidan suyakdan yasalgan figuralar topildi. Kusxon

davrida meʼmorchilik yuksak rivojlandi. Ayniqsa saroylar va ibodatxonalar qurilishiga katta

eʼtibor qaratildi. Kusxon hukmdorlarining 

Xolchayondagi

 saroyida va eski Termiz va

Dalvarzindagi budda ibodatxonalarida yuqori badiiy did bilan ishlangan devor chizgilari va

haykaltaroshlik namunalari yaxshi saqlanib qolgan.

---

Xolchayon, Dalvarzin va 

Ayritomda

 olib borilgan qazish ishlari davomida kusxon ustalarining

yuksak mahoratidan dalolat beruvchi bronza idishlar, muhtasham shagʻamsupalar, koʻzgular

hamda zargarlik mahsulotlari topilgan. Dehqonchilik imperiya iqtisodiyotining tayanchi

boʻlgan. Yer hosildorligini oshirish maqsadida turli oʻgʻitlardan keng foydalinilgan. Togʻ oldi

hududlari va choʻllar chorvachilik maqsadlarida foydalanilgan.

Termizda olib borilgan qazuv ishlari davomida oramiy tili asosida yozilgan xatlar topilgan.

Kusxon kursiv xati oʻzining oʻtkir burchakli, kvadrat va aylana shaklidagi harflari bilan ajralib

turar hamda oʻsha davrlarda juda keng tarqalgan edi. Kanishka davrida Kusxon davlatiga

buddizm kirib keladi va tez orada davlat diniga aylanadi. Ammo shu bilan birga zardoʻshtiylik

va mahalliy Oʻrta Osiyo, Hindiston, Eron, Yunoniston va Misr xalqlari dinlari ham oʻz kuchini

yoʻqotmaydi. Kusxon davlati eramizning 3-asri birinchi yarmining oxirida barham topdi.

Baktriya va Toxariston maxsus mulk huquqi ostida Sosoniylar imperiyasi tarkibiga qoʻshildi.

Ushbu imperiya sosoniy podshohlar xonadoni aʼzolari tomonidan boshqarilib, ular

kusxonshoh tituligi egalik qilgan.

Pugachenkova G. A., Xalchayan, Toshkent, 1966;

Gafurov B. G., Koʻshanskaya epoxa i mirovaya sivilizatsiya, Moskva, 1968;

Staviskiy B. Ya., Koʻshanskaya Baktriya. Problemi kulturi, Moskva, 1977;

Pugachenkova G. A., Rtveladze E. V., Dalverzintepa — ku-shanskiy gorod va yuge

Oʻzbekistova, Toshkent, 1978;

Litvinskiy B. A., Sedov A. V., Kulti i rituali koʻshanskoy Baktrii, M, 1984;

Pugachenkova G. A., Rtveladze E. V., Severvaya Baktriya — Toharistan, T., 1990;

Kultura i iskusstvo drevnego Oʻzbekistova [Katalog vistavki], kn. 1 i 2, M., 1991;

Gʻiyosov T. Gʻ., Kadimgi Hindiston tarixi, T., 2000.

Sherkova T.A. Yegipet i Kushanskoe sarstvo (torgovie i kulturnie kontakti). M., 1991.

Borovkova L. A. Kushanskoe sarstvo (po drevnim kitayskim istochnikam). M., 2005,

ISBN 5-89282-265-6

.

1. Bahodir Turgʻunov, Temur Gʻiyosov.