Kurs loyiha ishi

7. Mantiqiy qatorlarni tuzish.
Kompozisiya nazariyasi eng muhim aloqalar va munosabatlarni aks ettiruvchi kategoriyalarga asoslangan bo`ladi. Kostyum kompozisiyasida kompozision kategoriyalarga tektonika va hajmiy fazoviy struktura (shakl) kiradi.
Buyumning tashqi ko’rinishi va chegarasini ifodalaydigan geometrik mohiyati shakl deb hisoblanadi. Shakl (lot. forma) – tashqi ko’rinish, chegara.
Shaklni tanlash va uni tuzilishidan san’at boshlanadi deb san’atshunoslar hisoblashadi.
San’atni boshqa turlariga nisbatan kostyum insonning siymosi va qomadiga ko’ra doimo rivojlanadigan ko’p sathli tizim. Kompozisiya lotincha “composito” mato naqshlarini yaratish va tuzish degan ma`noni anglatadi. Tektonika nuqtai-nazaridan odam figurasini tutib turuvchi, kostyum esa ko`tarib yuradigan asosdir. Kiyim kompozisiyasi kiyim shakli barcha elementlarini uning mazmunini ifoda etuvchi uzviy bir butunlikka birlashtirishdir. Dizayner ongli ravishda materillarni tanlaydi, uning hususiyatlarini o`rganadi, aniqlaydi. Konstruksiyadan uning bajaradigan ishi va buyumni tikuv texnologiyasining kompozision g`oyasiga bo`ysundiradi.
Kostyum (ital. sostume – odat, urf-odat) – bu yaxlit g’oya va mo’ljal bilan biriktirilgan, ijtimoiy, millat, mintaqa, jins, yosh va mutaxassisligini ifoda etadigan elementlarining muayyan tizimi. Kostyum maishiy an’analar bilan chambarchas bog’liq, ma’lum mintaqaning urf-odatlarini, konkret tarixiy davrni, xalqni yoki etnosni ijtimoiy holatini, ma’lum shaxsning siymosini, uning noyobligini ifoda etadi. Kostyumning asosiy funkstiyalari qatorida himoya, utilitar va belgi funkstiyalari kiradi, chunki kostyum maxsus aloqa turi, ya’ni u atrofdagilarga odam to’g’risida ma’lumot beradi: uning ijtimoiy holidan, siyosatga munosabati, estetik didi, dinga mansubligi, madaniyati
Estetik ifodalilik nuqtai nazaridan shaklning afzalliklaridan biri uning tehnologik haqqoniyligidadir. Materialning barcha imkoniyatlarini to`liq bilish dizaynerga kompozision jareayonda materialni keng va erkin qo`llashga yordam beradi.
Kompozitsion ishlov orqali mazmun va formaning birligiga erishiladi. Shuni ham e’tirof etish joizki, “mazmun” tushunchasi, mavzu, syujet, g’oya tushunchalaridan kengroqdir, chunki u ijodiy jarayon davomida qayta-qayta fikrlanib formalarga ishlov berish tufayli asarda materiallarni uyg’unlashtira olish va badiiy qiymatga erisha olish kabilarni ham o’z ichiga oladi.
Kompozisiya tushunchasining tub ma’nosi - bu qandaydir g’oyani ifodalashda ishtirok etadigan turli unsurlarni o’zaro yaxlit ko’rinishda biriktirilgan holatidir.
Kompozitsiyaning asosi quyidagi prinsiplardan tashkil topadi:
- Maqsadga muvofiqlik prinsipi;
- Murakkablikning umumiyligi prinsipi
- Dominantlikning mavjudligi prinsipi;
- Qismlarning o’zaro bo’ysundirilganlik prinsipi;
- Muvozanat, qismlarning o’zaro muvozanatda bo’lishi prinsipi;
- Dinamizm ( harakat - hayot va san’atda asos sifatida);
-Uyg’unlik prinsipi.
Shakl tushunchasi quyidagi nuqtai nazarlardan tahlil etilishi lozim: shakl – falsafa kategoriyasi; shakl – ramz; shakl – ob’yekt, buyum; shakl – faoliyat.
Shu bilan bir qatorda shakl – bu ketma-ket omillar to’planishi va ularni doimo o’zgarishi, ya’ni tizimning dinamik modeli desa bo’ladi. Kompozitsiyaning ifodaliligi uning tushunishga qulayligi shaklning bo’ysungan qismlaridan bosh kompozitsion markaz tomon harakatda bo`lib ko`rinishi (dinamikasi) qay darajada hosil qilinganligiga bog`liq. Nimaiki bo’rttirilayotganligi aniq bo`lishi uchun, harakatni kostyumning qaysi qismiga qaralsa ham, dinamika rassomning bo`rttirib qo`ygan qismini ko`rsatadigan bo`lishi kerak.
Rang buyumning eng muhim informatsion sifatlaridan biri hisoblanadi. Bizni o’rab olgan tashqi muhit - rangli olam tabiatda rangsiz mavjudot, o’simlik, buyum yo’q. Odam yaratgan asarlari orasida ham rangsiz buyumlar yo’q. Rang orqali biz maxsulot haqidagi ma’lumotga ega bo’lamiz. Uning rangi og’ir va yengilligiga qarab model yoki buyum haqidagi tasavvurga ega bo’lamiz. To’q ranglarni og’ir, och ranglarni esa yengil tasavvur etamiz. Rangni fizik xossalarining ta’siri ko’rimlilik va salobatlilik ta’assurotini beradi. Ko’pgina tadqiqot o’tkazgan olimlarning asarlarida rang - bu qandaydir kuch deb atalganligi, odamning ruhiga salbiy yoki ijobiy ta’sir etishi mumkin. Ranglar odamlarning turli his-tuyg’ularini uyg’otadi. Kostyumning rangli yechimi kompozitsion g’oyasi bilan chambarchas bog’liq. Kompozisiyada ranglarning ishtiroki juda muhim ahamiyatga ega. Dizayn va tasviriy san’atning barcha turlarida rang yechimi asosiy talablardan biridir. Chunki badiiy asarda asosan ko’rkamlik, obrazlilik, xashamatlilik kabi sifatlar rang ishtirokisiz uning emosional ta’sirchanligiga erishib bo’lmaydi, ranglarni inson ruhiyatiga fiziologik ta’siri.

7-rasm. Ranglar uyg`unligi
Qora rang – oq rangning qarama-qarshi belgisi bu qora, u hamma rang bilan uyg`unlashadi.
Ko`k rang – qimmatbaho sapfir toshning rangi, hind astronomiyasida ko`k rangni Saturn sayyorasining rangi bilan solishtiriladi. tinchlantiruvchi, ta’siri asta - sekin siqilishga, ezilishga eltib boradi. Insonning fiziologik tuzilishi tizimi funksiyalarini to’silishiga olib keladi.
Qizil - bu rang diniy ramzlar ichida Olloh Taolloning qudrati ramzidir. Baxt va quvonch, tantana rangidir. qo’zg’atuvchi, ilituvchi, serharakatlikka undovchi, singuvchi. Butun organizmni serharakatlantiradi, qon bosimini oshiradi, nafas olishni tezlashtiradi.
Jigar rang-baranglik va tug'ilishni anglatadi. Zerikarli tomonda biroz bo'lsa-da, u sabr-toqat, soddalik, samimiylik, ishonchlilik va sog'liqqa javob beradi. 
Zarg’aldoq - qizil singari, unga o’xshash ammo sustroq ta’sir etuvchi.
Sariq - fiziologik jihatdan optimal, charchatmaydigan, nerv va ko’rish faoliyatini stimullashtiruvchi.
Yashil - fiziologik jihatdan optimal, ko’rish organiga eng tanish, orombaxsh, qon bosimini kamaytiradi, kapillyarlarni kengaytiradi, tinchlantiruvchi, mushak harakatlarini qo’zg’atuvchi va hokazo.
Havorang-tinchlantiruvchi, mushaklar tarangligi va qon bosimini pasaytiradi, tomir urishini maromlashtirib nafas olishni sekinlashtiradi.
Binafsha-qizil va ko’k ranglar effektini o’zida mujassamlashtiradi. Nerv tizimiga siquvchi, ezuvchi ta’sir qiladi. Ranglar bizning kayfiyatimizni ko’tarishi yoki uning aksi tushirishi ham mumkin. Rangning bunday xususiyatlaridan foydalanib biz har xil hayotiy hodisalarni o’zimizning foydamizga o’zgartirishimiz mumkin. Ayniqsa yosh bolalar psixologiyasida rang muhim o`rin tutadi. Bolalarga yorqin ochiq ranglar yoqadi, ularni diqqat-e`tiborini tortadi. Bolalarga tabiatni anglashda muhim vazifa o`taydi. Ularning liboslarida turli shakl va elementlar, hayvonot dunyosi, bulutlar, gullar, yulduzchalar, chiziqlar, rang-baranglik ularni diqqat e`tiborida bo`ladi.
Ranglarning ob’ektiv hususiyatlari va ular chaqiradigan reaksiyalar: rang qancha yorqin va to`qroq bo`lsa, psixik reaksiya aniqroq, intensivroq va
Turg`unroq bo`ladi; ranglar murakkab, xiraroq, o`rta yorqin bo`lsa kishi diqqat e’tiborini kamroq,turg`unsizroq jalb qiladi; ranglarning harakatligiga, og`ir yengilligiga, akustik sifatlariga e’tiboro`rtacha yoki umuman kam yengil qaraladi; ranglami qabul qilish va rang didi odamlarda turlicha bo`lib, ya’ni tam, hid bilish, sezish, his qilish kabilarga assotsiativ reaksiyasi bir-biridan farqlanadi, qaysiki ularning maxfiy ichki kechinmalari va sezgi organlari faoliyati bilan bog`liq bo`lad;Sariq va yashil ranglar eng boy va xilma-xil reaksiyalar chaqiradi, chunki ular tabiatda boshqa ranglarga qaraganda ko`proq mavjud bo`lib, ularning xilma - xilligi kishi ruhiyatiga singib qolganligi tufayli ularning assosiaktivligi ham boy bo`ladi.
Ranglar bizning kayfiyatimizni ko`tarishi yoki uning aksi tushirishi ham mumkin. Rangning bunday xususiyatlaridan foydalanib biz har xil hayotiy hodisalarni o`zimizning foydamizga o`zgartirishimiz mumkin. Bitiruv malaka ishida o`rta yoshdagi ayollarning psixologiyasi, qiziqishlari va ranglarning inson psixologiyasiga tasiri o`rganib chiqildi.
Taklif modellarni yaratayotgan vaqtning o`zida dizayner, hoh boringki oddiy tikuvchi bo`lsin uni qaysi matodan tikishni ko`z oldiga keltirib ko`radi.Eskiz yaratayotganda avvalambor unga ketadigan matodan tashqari yana qanday furnitura mahsulotlari ishlatilishini ham inobatga olish lozim.
Axromatik ranglarda faqat oqishlik xususiyatigina bo`ladi. Spektrdagi ranglar eng sof, eng to`q ranglar bo`ladi. Oq aralash ranglarni (pushti, xavo rang, bargikaram) pastel (mayin) ranglar deyiladi. Kulrang qo`shilsa, to`qligi kam bo`lgan odmi ranglar chiqadi. Agar spektr ranglariga qirmizi rang qo`shib, ularni doyra bo`ylab joylashtirilsa, ranglar doirasi xosil bo`ladi. Sariq, ko`k, qizil va yashil ranglar shu doiradagi asosiy ranglar xisoblanadi, chunki ularda ranglar doirasidagi o`zlariga qo`shni ranglar tusi xam, aralashmasi xam bo`lmaydi. Doiradagi qolgan ranglar oraliq ranglar xisoblanib, ular bir-biriga qo`shni asosiy ranglarni aralashtirishdan kelib chiqadi.
Xromatik ranglarning monandlik sxemasi (a-ranglarning o`xshash birga qo`shilishi, b-ranglarning kontrast birga qo`shilishi, v-ranglarning o`xshash-kontrast birga qo`shilishi, g-ranglarning uchrangligi birga qo`shilishi)
Ranglarning gavdani o`zgartirib ko`rsatish xususiyati xam bor. Gavdani iliq (sarg`ish qizil va sarg`ish yashil) ranglar yaqinlashtirib va kattalashtirib ko`rsatadi. Sovuq (ko`kish qizil va ko`kish yashil) ranglar uzoqlashtirib va kichraytirib ko`rsatadi. Qora rang gavdani maksimal uzoqlashtirib va kichraytirib, oq esa maksimal yaqinlishtirib va kattalashtirib ko`rsatadi.
Kostyum kompozitsiyasini yaratishda ranglar monandligi (garmoniyasi) katta ahamiyatga ega. Kiyimda ko`pincha monoxrom (yakkarangli) birga qo`shilishlar uchraydi - bu rang tusi jixatdan bir xil, lekin oqishligi xar xil ranglarning birga qo`shilib xromatik ranglaming ikki rangli monandligi quyidagi prinsplarda yuzaga keladi:
-o`xshash ranglar - bir xil asosiy ranglardan xosil bo`lgan va ranglar doirasining bir choragidagi ranglarning birga qo`shilgani;
-kontrast ranglar - xar xil asosiy ranglardan xosil bo`lgan va ranglar doirasining qarama-qarshi turgan choraklaridagi ranglarning (sarg`ish qizil bilan ko`kish yashilning va kokish qizil bilan sarg`ish yashilning) biriga qo`shilgani;
-o`xshash kontrast ranglar - bitta mushtarak asosiy rang va ranglar doirasining yonma-yon choraklaridagi kontrast asosiy ranglari bor ranglar, sarg`ish qizil bilan kokish qizil, ko`kish qizil bilan ko`kish yashillar, ko`kish yashil bilan sarg`ish yashillar va sarg`ish yashil bilan sarg`ish qizillar) birga qo`shilgani;
-ko`p rangli monandlik uchburchak va to`g`riburchak printsipida tuziladi.
Axromatik ranglarning ikki rangli birga qo`shilganidagi monandlikkontrastlik va nyuans prinsipida, uch rangli birga qo`shilganlikdagi monandlik esa miqdor va sifat jixatidan o`zaro turli nisbatlar asosida tuziladi. Masalan, ko`plab oqish ranglar bilan oqishligi unga yaqin o`rtacha va kam daraja odmi rangdan. Xromatik va axromatik ranglarning birga qo`shilgani kiyim kompazitsiyasida juda ifodali bo`lib chiqadi. Oq rang sof xromatik rang tusining kuchi va jarangdorligi yuzaga keladi-da, bayramona manzaralilik xissi tug`iladi; oq rang bilan mayin ranglar (oq-xavo rang, oq bargikaram va boshqalar) uzviy va osongina qo`shilib, soflik va bashanglik xissini yuzaga ketiradi. Qora bilan sof xromatik rang irga qo`shilib ko`zga tashlanib turadigan va keskin ko`rinadigan ranglar xosil qiladi. Qora rang tusinig yorqinligini va sofligini bir qadar kamaytirish xususiyatiga ega.
Oraliq ranglar xam xuddi shu qonuniyatga bo`ysunadi. Monandlik umuman birlishadigan ranglarning miqdoriga xam, sifatiga xam bog`liq.
Ranglar kompazitsiyasini ishlab chiqayotganda ranglarning baravar kontrastligi xodisasini - rangning unga tegib turgan va uni o`rab turgan ranglarga bog`liq o`zgarib ko`rinishini xisobga olish kerak.
Kostyum kompozitsiyasini yaratishda ranglar monandligi (garmoniyasi) katta ahamiyatga ega. Kiyimda ko`pincha monoxrom (yakkarangli) birga qo`shilishlar uchraydi - bu rang tusi jixatdan bir xil, lekin oqishligi xar xil ranglarning birga qo`shilib xromatik ranglaming ikki rangli monandligi quyidagi prinsplarda yuzaga keladi:
-o`xshash ranglar - bir xil asosiy ranglardan xosil bo`lgan va ranglar doirasining bir choragidagi ranglarning birga qo`shilgani;
-kontrast ranglar - xar xil asosiy ranglardan xosil bo`lgan va ranglar doirasining qarama-qarshi turgan choraklaridagi ranglarning (sarg`ish qizil bilan ko`kish yashilning va kokish qizil bilan sarg`ish yashilning) biriga qo`shilgani;
-o`xshash kontrast ranglar - bitta mushtarak asosiy rang va ranglar doirasining yonma-yon choraklaridagi kontrast asosiy ranglari bor ranglar, sarg`ish qizil bilan kokish qizil, ko`kish qizil bilan ko`kish yashillar, ko`kish yashil bilan sarg`ish yashillar va sarg`ish yashil bilan sarg`ish qizillar) birga qo`shilgani;
-ko`p rangli monandlik uchburchak va to`g`riburchak printsipida tuziladi.
Axromatik ranglarning ikki rangli birga qo`shilganidagi monandlikkontrastlik va nyuans prinsipida, uch rangli birga qo`shilganlikdagi monandlik esa miqdor va sifat jixatidan o`zaro turli nisbatlar asosida tuziladi. Masalan, ko`plab oqish ranglar bilan oqishligi unga yaqin o`rtacha va kam daraja odmi rangdan. Xromatik va axromatik ranglarning birga qo`shilgani kiyim kompazitsiyasida juda ifodali bo`lib chiqadi. Oq rang sof xromatik rang tusining kuchi va jarangdorligi yuzaga keladi-da, bayramona manzaralilik xissi tug`iladi; oq rang bilan mayin ranglar (oq-xavo rang, oq bargikaram va boshqalar) uzviy va osongina qo`shilib, soflik va bashanglik xissini yuzaga ketiradi. Qora bilan sof xromatik rang irga qo`shilib ko`zga tashlanib turadigan va keskin ko`rinadigan ranglar xosil qiladi.
Qora rang tusinig yorqinligini va sofligini bir qadar kamaytirish xususiyatiga ega.
Oraliq ranglar xam xuddi shu qonuniyatga bo`ysunadi. Monandlik umuman birlishadigan ranglarning miqdoriga xam, sifatiga xam bog`liq.
Ranglar kompazitsiyasini ishlab chiqayotganda ranglarning baravar kontrastligi xodisasini - rangning unga tegib turgan va uni o`rab turgan ranglarga bog`liq o`zgarib ko`rinishini xisobga olish kerak.
Kostyum kompozitsiyasini yaratishda ranglar monandligi (garmoniyasi) katta ahamiyatga ega. Kiyimda ko`pincha monoxrom (yakkarangli) birga qo`shilishlar uchraydi - bu rang tusi jixatdan bir xil, lekin oqishligi xar xil ranglarning birga qo`shilib xromatik ranglaming ikki rangli monandligi quyidagi prinsplarda yuzaga keladi:
-o`xshash ranglar - bir xil asosiy ranglardan xosil bo`lgan va ranglar doirasining bir choragidagi ranglarning birga qo`shilgani;

-kontrast ranglar - xar xil asosiy ranglardan xosil bo`lgan va ranglar
8-rasm. Ranglar hilma -xilligi
doirasining qarama-qarshi turgan choraklaridagi ranglarning (sarg`ish qizil bilan -
ko`kish yashilning va kokish qizil bilan sarg`ish yashilning) biriga qo`shilgani;
-o`xshash kontrast ranglar - bitta mushtarak asosiy rang va ranglar doirasining yonma-yon choraklaridagi kontrast asosiy ranglari bor ranglar, sarg`ish qizil bilan kokish qizil, ko`kish qizil bilan ko`kish yashillar, ko`kish yashil bilan sarg`ish yashillar va sarg`ish yashil bilan sarg`ish qizillar) birga qo`shilgani;
-ko`p rangli monandlik uchburchak va to`g`riburchak printsipida tuziladi.
Axromatik ranglarning ikki rangli birga qo`shilganidagi monandlikkontrastlik va nyuans prinsipida, uch rangli birga qo`shilganlikdagi monandlik esa miqdor va sifat jixatidan o`zaro turli nisbatlar asosida tuziladi.
Masalan, ko`plab oqish ranglar bilan oqishligi unga yaqin o`rtacha va kam daraja odmi rangdan. Xromatik va axromatik ranglarning birga qo`shilgani kiyim kompazitsiyasida juda ifodali bo`lib chiqadi. Oq rang sof xromatik rang tusining kuchi va jarangdorligi yuzaga keladi-da, bayramona manzaralilik xissi tug`iladi; oq rang bilan mayin ranglar (oq-xavo rang, oq bargikaram va boshqalar) uzviy va osongina qo`shilib, soflik va bashanglik xissini yuzaga ketiradi. Qora bilan sof xromatik rang irga qo`shilib ko`zga tashlanib turadigan va keskin ko`rinadigan ranglar xosil qiladi. Qora rang tusinig yorqinligini va sofligini bir qadar kamaytirish xususiyatiga ega.