Kurs jumiSİ Orınlaǵan: Qalibaev n qabıllagan: Ramberdieva S

Gidrologiya pa’n sipatinda.

Dáryalarda atqarılatuǵın gidrologik baqlawlar Suw ólshew postlarinin’ túrleri hám olardıń dúzilisi Suw júzesiniń ózgeriwi hár bir dáryada ayriqsha boladı. Soǵan uyqas túrde suw ólshew postlari da túrlishe bolıp tabıladı. Suw ólshew postlarini konstruksiyasına baylanıslı halda qu yidagi túrlerge bolıw múmkin:1) ápiwayı suw ólshew postlari; 2) uzatma suw ólshew postlari;3) ózi jazıp baratuǵın suw ólshew postlari; 4) uzaq aralıqqa uzatıp beretuǵın suw ólshew postlari.Tómende olardıń hár birine bólek toqtalıp ótemiz.

Ápiwayı suw ólshew postlari.
Ápiwayı suw ólshew postlari eń kóp tarqalǵan postlardan esaplanadı. Bul tipdagi postlarda baqlawlardı ámelge asırıw talay qolay hám ekonomikalıq noqatyi názerden qolaylı bolıp tabıladı. Olardı suw júzesiniń shayqalıwı keskin bolmaǵan suw obiektlerinde qurıw
usınıs etiledi. Ápiwayı suw ólshew postlarining tómendegi túrleri ámeldegi:- reykalı suw ólshew postlari; - qazıqlı suw ólshew postlari;aralas suw ólshew postlari. Reykalı suw ólshew postlari. Suw júzesiniń jıllıq terbelis amplitudasi 2-3 m den úlken bolmasa, reykalı suw ólshew postlarini ornatıw qolaylı esaplanadı. Reykalı postlar ushın apparat larni tayarlawda aǵash, metall yamasa temir-beton material laridan paydalanıladı. Reykalardıń uzınlıǵı 1; 1, 5; 2 m, eni 16 sm, qalıńlıǵı 7-8 sm boladı. Reykalı postlarda reykalar ver tikal halda yamasa qıya múyesh astında ornatılıwı múmkin (2. 1 súwret). Qazıqlı suw ólshew postlari. Eger suw júzesiniń jıllıq teb ranish amplitudasi salıstırǵanda úlken, yaǵnıy 8-10 m aralıǵinda bolsa, qazıqlı suw ólshew postlarini qurıw usınıs etiledi.
Bunday postlar qıyalıǵı kem bolǵan dáryalarda, kólda hám suw bazalarında keń tarqalǵan. Hár bir postdagi qazıqlar sanı sonday saylanadıki, olar arasındaǵı biyiklik ayırmashılıǵı 80 sm den aspawı kerek. Olar arasındaǵı aralıq bolsa baqlaw aparıw qolaylıgini esapqa alıp belgilenedi.

Aralas suw ólshew postlari. Birpara jaǵdaylarda sonday sharayat lar boladıki, bunda bir waqtıniń ózinde de reykalı, da qazıqlı postlarni shólkemlestiriwge tuwrı keledi. Bunday postlar ara lash suw ólshew postlari dep ataladı.

Uzatma suw ólshew postlari
Uzatma suw ólshew postlari daryo jaǵısı quramalı rel yefli hám sol sebepli ápiwayı suw ólshew postlarini qurıw múmkin
bolmaǵan jaǵdaylarda shólkemlestiriledi. Uzatma suw ólshew postlari tómendegi eki túrge bólinedi:
kópirli suw ólshew postlari; -trostli suw ólshew postlari.
Kópirli suw ólshew postlari qurıw hám olarda baqlaw alıp
barıw júdá qolay. Bunday postlarni kópirli orında shólkemlestiriw qolay hám ekonomikalıq tárepten qolaylı bolıp tabıladı. Trostli suw ólshew postlari dáryanıń qirg'og'i júdá tik bolǵan
jaǵdaylarda qurıladı.

Aziyazar suw ólshew postlari

Aziyazar suw ólshew postlari-samopisesiar dárya suwı júzesiniń kúnlik shayqalıwı keskin hám úlken bolǵan jaǵdaylarda ornatıladı. Olardan baqlaw jumısların ámelge asırıw qıyın bolǵan orınlarda paydalanıw da maqul túsetuǵın bolıp tabıladı.Óziyozar suw ólshew postlarida suw júzesiniń shayqalıwı arnawlı lentalarga jazıp barıladı. Lentalar 12 yamasa 24 saatqa, geyde 16 sutkaǵa, 1 ayǵa hám 3 ayǵasha jazıwǵa mólsherlengen bolıwı múmkin. Bunday postlarda tiykarǵı ásbap samopises bolıp tabıladı. Onıń túrleri kóp bolıp, tiykarınan «valday» tipidagi óziyozarapparatlar keń tarqalǵan (2. 2-súwret). Óziyozar apparat eki jumısshı bólekten ibarat boladı : 1) suw júzesi shayqalıwın qabıl etiwshi apparat ; S2) jazıw apparatı. which pr Suw júzesi shayqalıwın qabıl etiwshi apparat monometr yamasa qalqıma principine tiykarlanǵan bolıwı múmkin. Eń kóp tarqal gani qalqıma tipidagi apparat bolıp tabıladı. byup chanc Jazıw apparatı tiykarınan tómendegi bólimlerden ibarat boladı : Teo-baraban;- saat mexanizmi; Prep Tima anash del jóneltiriwshi sterjen; aheng dentofte meoil peroli karetka; Cuale deinen Iridivan(goharakatdagi oray ;ided thathod adol'o want J-yukcha.Óziyozar apparat suw júzesi shayqalıwın tórt qıylı masshtab de, yaǵnıy 1:1; 1:2; 1:5; 1:10 bahalarda jazıwı múmkin. KÓziyozar apparattı eki qıylı usıl menen ornatıw múmkin:1) aral tipida;) qıraq tipida. o hitaca del tàn brou a hou ubin Olardıń qay-qaysısın tańlawda dárya uchastkasınıń tiyisli shárt-shárayatları esapqa alınadı. Suw júzesin anıq o'lchaydigan ásbaplar
Bunday postlar qıyalıǵı kem bolǵan dáryalarda, kólda hám suw bazalarında keń tarqalǵan. Hár bir postdagi qazıqlar sanı sonday saylanadıki, olar arasındaǵı biyiklik ayırmashılıǵı 80 sm den aspawı kerek. Olar arasındaǵı aralıq bolsa baqlaw aparıw qolaylıgini esapqa alıp belgilenedi.

Aralas suw ólshew postlari. Birpara jaǵdaylarda sonday sharayat lar boladıki, bunda bir waqtıniń ózinde de reykalı, da qazıqlı postlarni shólkemlestiriwge tuwrı keledi. Bunday postlar ara lash suw ólshew postlari dep ataladı.

Uzatma suw ólshew postlari
Uzatma suw ólshew postlari daryo jaǵısı quramalı rel yefli hám sol sebepli ápiwayı suw ólshew postlarini qurıw múmkin
bolmaǵan jaǵdaylarda shólkemlestiriledi. Uzatma suw ólshew postlari tómendegi eki túrge bólinedi:
kópirli suw ólshew postlari; -trostli suw ólshew postlari.
Kópirli suw ólshew postlari qurıw hám olarda baqlaw alıp
barıw júdá qolay. Bunday postlarni kópirli orında shólkemlestiriw qolay hám ekonomikalıq tárepten qolaylı bolıp tabıladı. Trostli suw ólshew postlari dáryanıń qirg'og'i júdá tik bolǵan
jaǵdaylarda qurıladı.

Maslasqan suw ólshew postlari

Maslasqan suw ólshew postlari-samopisesiar dárya suwı júzesiniń kúnlik shayqalıwı keskin hám úlken bolǵan jaǵdaylarda ornatıladı. Olardan baqlaw jumısların ámelge asırıw qıyın bolǵan orınlarda paydalanıw da maqul túsetuǵın bolıp tabıladı.
Óziyozar suw ólshew postlarida suw júzesiniń shayqalıwı arnawlı lentalarga jazıp barıladı. Lentalar 12 yamasa 24 saatqa, geyde 16 sutkaǵa, 1 ayǵa hám 3 ayǵasha jazıwǵa mólsherlengen bolıwı múmkin. Bunday postlarda tiykarǵı ásbap samopises bolıp tabıladı. Onıń túrleri kóp bolıp, tiykarınan «valday» tipidagi óziyozar
apparatlar keń tarqalǵan (2. 2-súwret). Óziyozar apparat eki jumısshı bólekten ibarat boladı : 1) suw júzesi shayqalıwın qabıl etiwshi apparat ; jazıw apparatı. Suw júzesi shayqalıwın qabıl etiwshi apparat monometr yamasa qalqıma principine tiykarlanǵan bolıwı múmkin. Eń kóp tarqal gani qalqıma tipidagi apparat bolıp tabıladı. byup chanc Jazıw apparatı tiykarınan tómendegi bólimlerden ibarat boladı Teo-baraban;- saat mexanizmi; Prep Tima anash del jóneltiriwshi sterjen; aheng dentofte me
oil peroli karetka; Cuale deinen Iridivangoharakatdagi oray ;ided thathod adol'o want J-yukcha.
Óziyozar apparat suw júzesi shayqalıwın tórt qıylı masshtab de, yaǵnıy 1:1; 1:2; 1:5; 1:10 bahalarda jazıwı múmkin. KÓziyozar apparattı eki qıylı usıl menen ornatıw múmkin:
1) aral tipida;
(2) qıraq tipida. o hitaca del tàn brou a hou ubin Olardıń qay-qaysısın tańlawda dárya uchastkasınıń tiyisli shárt-shárayatları esapqa alınadı.

Suw júzesin anıq o'lchaydigan ásbaplar

Suv sathini aniq o'lchaydigan asboblar e
va qurilmalar arvadost mate abil
Maksimal va minimal suv sathlarini oʻlchaydigan asboblar. Maksimal va minimal suv sathlarini oʻlchaydigan maxsus reyka lar mavjud bo'lib, ular sobiq Ittifoqning Gidrometeorologiya xizmati Bosh boshqarmasi mutaxassislari tomonidan ixtiro qilin gan .
Maksimal va minimal suv sathlarini oʻlchaydigan maxsus reykalar uzunligi 2 m, diametri 5 sm ga teng quvur bo'lib, qoziqqa mustahkam oʻrnatiladi. Suv almashinishini ta'minlash maqsa dida quvurlar maxsus tirqishli bo'ladi.
Maksimal suv sathini o'lchash uchun quvurning yuqorisidan 1 sm diametrli sterjen tushiriladi. Sterjenni quvurda tutilishiuchun maxsus tutqichi bor. Tekshirishdan oldin sterjen ohakli suvga botiriladi. Uning yuvilishiga qarab maksimal qiymatni aniq laymiz. Frolov reykalari ham maksimal, ham minimal suv sath larini o'lchashga imkon beradi. U dub taxtasidan ishlanadi. Uzunligi2 m, eni 13 sm, qalinligi 2 sm bo'lib, standart holda ishlab chiqiladi. Bu qurilmadan ekspeditsiya sharoitida foydalanish qulay dir.
Yuqorida qayd etilganlardan tashqari maksimal va minimal
suv sathlarini o'lchashga imkon beradigan Proskov reykalari
ham mavjud. Ular qoziqqa o'rnatilishi yoki burama qoziqqa mus
tahkamlangan temir quvurli bo'lishi mumkin.
Nishablik suv oʻlchash postlari. Har bir gidrologik kuzatish postida suv sathini kuzatish bilan birga suv yuzasining nishabligi ham o'lchab boriladi. Nishablik postlari asosiy kuzatish posti hududida joylashgan boʻlib, yuqori va quyi suv o'lchash reyka laridan iborat boʻladi.
Nishablik postlarini tashkil etish uchun dastlab daryo uchast kasi ma'lum masofada koʻzdan kechiriladi va bir xil nishablik dagi uchastka tanlab olinadi.
Juqori va quyi nishablik postlari orasidagi masofa asosan ular orasida suv sathining pasayish balandligi - Ah ga bog'liq holda belgilanadi.

Tekislik daryolarida Ah= 10-20 sm dan, tog' daryolarida esa 25-50 sm dan kam bo'lmasligi kerak. Nishablik (I) quyidagi ifoda bilan hisoblanadi:

I= Ah L'
bunda: Ah-suv sathining pasayish balandligi, L har ikki nishablik postlari orasidagi
Suw ólshew postlarini shólkemlestiriw, olarda baqlawlardı ámelge asırıw
Stansiya hám post tarmaqları, olardıń túrleri Mámleketimizde gidrometeorologik xızmet ulıwma mámleketlik xiz
mati esaplanıp, onıń wazıypası xalıq xojalıǵın gidrometeorologik
maǵlıwmatlar menen támiyinlew bolıp tabıladı..
Barlıq gidrometeorologik jumıslar ústinen basshılıqtı Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesi janındaǵı Gid rometeorologiya xızmeti orayı - O'zgidromet júrgizedi. O'zgidrometning tiykarǵı waziypası xalıq xojalıǵınıń barlıq tarmaq larini hám mámleket qorǵaw sistemasın meteorologik, klimatologik, aerologik, agrometeorologik, gidrologik hám teńiz gidrometeo rologik maǵlıwmatları menen támiyinlew bolıp tabıladı.

Gidrometriya xızmeti gidrometeorologiya xızmetiniń tiykarǵı strukturalıq bólimlerinen biri bolıp tabıladı. Dúnya kóleminde gidrometriya xiz matining tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat : 1) teńiz hám okeanlıqtıń gidrometrik rejimin úyreniw;

2) xalıq xojalıǵı tarmaqların, qorǵaw sistemasın, meteo rologiya hám de gidrologiya xızmeti hám basqa tarawlardı kerekli gid rometrik maǵlıwmatlar menen támiyinlew;
3) gidrometriya salasında ilimiy izertlew jumısların aparıw ; 4) baqlaw hám izertlew jumısları nátiyjelerin bólek jılnama lar hám málimlemeler kórinisinde baspadan shıǵartırıw.
Gidrologiya hám gidrometriya tarawları boyınsha ámelge asırı layotgan ilimiy-stilistik jumıslarǵa O'zgidrometning arnawlı bólimleri basshılıq etedi. Hár bir mámlekette gidrometriya xızmeti basqar masi ámeldegi bolıp, bul basqarma óz aymaǵındaǵı barlıq gidro
metrik islerdiń talap dárejesinde atqarılıwına juwapker esaplanadı.
Mámleketimizdegi suw obiektleri rejiminiń elementlerin
baqlaw hám úyreniw hár bir suw obiektinde úzliksiz yamasa
waqtınshalı postlar - baqlaw jayların shólkemlestiriw yamasa eks
peditsiya uyushtirish tiykarında alıp barıladı.
Stansiya hám post tarmaqları operativ baqlaw stansiyaları hám
post tarmaqlarına bólinedi. Baqlaw postlarining wazıypası tómendegilerden ibarat : 1) suw obiektleriniń gidrometeorologik rejimin úyreniw
maqsetinde úzliksiz túrde baqlawlar aparıw ; 2) túrli mápdar mákemeler, shólkemler hám keńselerdi zárúr gidrometeorologik baqlaw maǵlıwmatları menen támiyinlew, olardı qáwipli gidrologik hádiyselerden eskertiw;
3) baqlaw postlariga qarawlı aymaqta sistematik túrde baqlaw jumısların ámelge asırıw ;
4) jergilikli xalıq arasında gidrometrik bilimlerdi hám gidro metrik xızmet iskerligin ǵalabalastırıw.

Operativ stansiyalardıń wazıypası xalıq xojalıǵına operativ gid rometeorologik xizmet kórsetiw bolıp tabıladı. Operativ gidrometrik stan siya hám postlarning sanı hám jaylasıwı ilimiy hám de xojalıq tashki lotlarining talaplarına baylanıslı halda shólkemlestiriledi.

Gidrologik stansiya degende málim xızmetkerler shtatına iye bolǵan mámleket shólkemi túsiniledi.
Gidrologik post degende bolsa málim talaplardı esapqa alıp, dárya yamasa basqa bir suw obiektiniń tiyisli bóleginde baqlaw hám ólshew jumısların ámelge asırıw maqsetinde saylanǵan hám arnawlı apparatlar menen úskenelestirilgen jay túsiniledi. Bul orında gidrologik islerdi orınlawǵa qaratb stvor yamasa kesma ótkeriledi. Gid rologik postda tek ǵana gúzetshi boladı.
Mámleketimizde gidrometeorologiya vizmati tárepinen
Gidrologiya Jer tuwrısındaǵı pánler gruppaına kiredi. " Gidrologiya" grekshe sóz bolıp, " gidro"-suw hám " logos"-bilim yamasa pán degen mánisti beredi. Ulıwma etip ayt­ganda gidrologiya suw haqqındaǵı fan bolıp tabıladı.
Jer kurrasining suw qabıǵı­gidrosfera bir neshe bólimlerden shólkemlesken hám odaǵı hár bir suw ob'ekti tek ayriqsha ayrıqshalıqlargagina iye boladı. Usınıń sebepinen gidrologiyaga keńlew mániste tómendegishe anıqlama beriw múmkin: gid­rologiya­gidrosferadagi suwni, yaǵnıy okeanlıq hám den-gizlarni, dáryalar hám kólni, turaqlı qarlıqlar hám mızlıqlardı, batpaqlıqlardı, jer astı suwini, olar-dıń jaylasıwın, qásiyetlerin hám de olarda júz bolatuǵın hádiyse hám processlerdiń atmosfera, litos-fera hám biosfera daǵı basqa hádiyseler menen óz-ara baylanısın uyreniwshi fan bolıp tabıladı.Gidrologiya páni uyreniletuǵın suw ob'ektleriniń túrine kóre eki bólekke-okeanologiya (okeanlıq, teńizler gidrologiyasi) hám qurǵaqlıq gidrologiyasiga bólinedi. Okeanologiya okeanlıq hám teńizlerdińlıq ulıwma xusu­siyatlarini hám de olarda júz bolatuǵın hádiyse hám jara­yonlarni átirap­muhit menen baylanıslı halda úyrenedi. Qurǵaqlıq gidrologiyasi bolsa óz gezeginde dáryalar gid­rologiyasi (potamologiya) kól hám suw bazaları gid­rologiyasi (ko'lshunoslik-limnologiya), mızlıqlar gidro-logiyasi (glyatsiologiya) hám batpaqlıqlar gidrologiyasi (tal­matologiya) ga bólinedi. Kóbinese gidrologiya degende qurǵaqlıq gidrologiyasi názerde tutıladı.
Gidrologiyaning bas wazıypalarınan biri suw ob'ekt­larining gidrologik rejimin úyreniwden ibarat esaplanadi. Uyreniletuǵın máseleleri hám izertlew usıllarına qaray hám de suw resurslarınan paydalanıw boyınsha tariyxan vu­judga kelgen máselelerdi sheshiw menen baylanıslı halda gidrologiyadan onıń bir neshe bólimleri-gidrometriya, gidrografiya, gidrologik esaplawlar, gidrologik basho­rat (prognoz ) lar sıyaqlılar ǵárezsiz pán retinde ajralıp shıqqan. Aqırǵı eki pán, geyde, ulıwma at menen mu­handislik gidrologiyasi dep da ataladı. Gidrometriya-gidrologiyaning ólshew bólegi bolıp, suw ob'ektleriniń gidrologik rejimi elementleri (suw júzesi, suw sarpı, suwdiń tezligi, suw maydanı qıyalıǵı ) ni ólshew, baqlaw usılların islep shıǵıw hám olardı tikkeley ámelge asırıw jumısları menen shuǵıllanadı.Gidrografiya-bolsa málim aymaqtaǵı suw ob'ektleri-dıń ayriqsha qásiyetlerin orınnıń tábiy geografiyalıq sharayatı menen baylanıslı halda úyrenip, olarǵa gidrologik hám xalıq xojalıǵı daǵı áhmiyeti kózqarasınan yondoshgan halda jazba xarakteristika beredi.
Gidrologik esaplawlar hám gidrologik boljawlar (injenerlik gidrologiyasi)-suw ob'ektleriniń túrli gidrologik kórsetkishlerin esaplaw hám boljaw usılların islep shıǵıw menen shuǵıllanadı. Bul usıllar suw háwizleri tábiy jaǵdayın ózgertiw yamasa anıqrog'i, olardan paydalanıw, sonıń menen birge gidrotexnikalıq imaratlardı proektlestiriw, qurıw jumısları menen baylanıslı bolǵan muam­molarni sheshiwde qollanıladı.Bilgenimizdey, tábiy suw (bulaqlar, saylar, dáryalar, kól, mızlıqlar, jer astı suwi) geografiyalıq mu­hitning tiykarǵı komponentlerinen biri bolıp tabıladı. Málim bir aymaqta ámeldegi bolǵan barlıq túrdegi suw sol aymaqtıń tiykarǵı tábiyǵıy baylıqlarınan biri-suw resurslarini quraydı. XX ásirdiń ekinshi yarımına kelip planeta­mizning talay bóleginde sol resurslardan awıl xojalıǵı, sanaat, tutınıw ushın alınatuǵın hám suw ob'ektlerine qayta taslanatuǵın oqava hám de shıǵındı suwning kólemi sol dárejege jettiki, olar kólemi hám sapası boyınsha tábiy halda tiklena almayapti. Usı mashqala sebepli gidrologiya páni aldında suw resursları hám átirap­muhit qáwipsizligine tiyisli tómendegi jańa wazıypalar payda boldı :
1) suw resurslarini muǵdaran tejew hám sapa ji­hatdan qorǵaw ;
2) tábiy hám antropogen faktorlar tásirinde olardıń ózgeris nizamlıqların úyreniw;3) ámelge asırılıp atırǵan suw xojalıǵı ilajları (me­lioratsiya, irrigatsiya, gidroenergetika, suw resurslarini aymaqlar boyınsha qayta bólistiriw hám taǵı basqalar ) ni iqti­sodiy hám ekologiyalıq kózqarastan tiykarlash ushın kerekli gidrologik maǵlıwmatlar menen támiyinlew.
Gidrologiya dáryalar hám basqa túrdegi suw háwizlerinde keshetuǵın ximiyalıq hám biologiyalıq processlerdi hám de olar­dagi suw massalarınıń tábiy qásiyetlerin, sapasın hám biologiyalıq resurslarini gidrofizika, gidroximiya (suw ximiyası ), gidrobiologiya pánleri menen sheriklikte ór-Ganadı. Suw háwizlerinde gúzetiletuǵın háreketler (suw aǵısları ) nizamlıqların úyreniwde gidrodinamika hám gidravlika nızamları hám usıllarınan, gidrologik esaplawlar hám boljawlarda bolsa arnawlı matematikalıq usıllardan hám zamanagóy esaplaw texnikası hám kompyuter texnologiya -sidan keń paydalanıladı.

Izertlew usılları

Suw háwizlerinde keshetuǵın hádiyseler nizamlıqların tolıq úyreniw, tiyisli juwmaqlar shıǵarıw hám olardan ámelde nátiyjeli paydalanıw maqsetinde gidrologiyada túrli izertlew usıllarınan paydalanıladı. Olar ishinde eń hasa -siylari statsionar, ekspediciya hám tájiriybe­laboratoriya usılları bolıp tabıladı. Statsionar usılda suw ob'ektleri (dáryalar, kól, mızlıqlar ) dıń gidrologik rejimi elementleri kóp jıllar dawamında kúnniń málim belgilengen saatlarında úzliksiz túrde gúzetip barıladı.
Statsionar usıl daǵı baqlaw jumısları pán hám ámeliyat mútajliklerin esapqa alıp, qánigeler tárepinen max­sus dúzilgen birden-bir programma hám qóllanbalarǵa qatań ámel ete otırıp atqarıladı. Mámleketimiz dáryaları, kóli, suw bazaları, hám mızlıqlarında bul jumıslar, tiykarınan, O'zbe­kiston Respublikası ministrler Mákemesi janındaǵı Gid­rometeorologiya Bas Basqarması sistemasına qarawlı 180 ge jaqın gidrologik stansiyalar hám baqlaw jayları (post­lar) de ámelge asıriladı. Ayırım jaǵdaylarda bul usıl daǵı tad­qiqotlar tiyisli mákemeler, mısalı, Awıl hám suw xo'­jaligi ministrligine qarawlı gúzetiw jaylarında da o'tka­ziladi.
Ekspediciya usılında málim aymaqtaǵı salıstırǵanda kem úyrenilgen yamasa ulıwma úyrenilmagan suw ob'ektleri, to'g'­ridan­to'g'ri atız sharayatında, ulıwma tárzde yamasa anıq bir baǵdardaǵı maqsetti gózlep izertlew etiledi. Bul usılda atqarılıwı zárúr bolǵan gidrologik ólshew hám gúzetiw ish­lari kompleksi, ekspediciya aldına qoyılatuǵın wazıypalarǵa baylanıslı halda, aldınan dúzilgen programmada tolıq kórse­tilgan boladı. Ekspediciya sharayatında, tiykarınan, mákanda keń kólemde ózgeriwshi, lekin málim waqıt ishinde kem ózgera­digan gidrologik hádiyse hám processler izertlew etiledi. Úyrenilip atırǵan aymaq gidrografikalıq tarmaqlarında salıstırǵanda qısqa múddette (bir neshe aylardan tap bir­ikki hám geyde odan da kóp jıllarda ) ólshew hám gúzetiw jumısları baja­rilib, kerekli maǵlıwmatlar toplandı.
Tájiriybe­laboratoriya usılı suwdiń tábiy hám ximiyalıq ózgesheliklerin anıqlaw, gidrodinamik hádiyselerdi hám basqa processlerdi modellew sharayatında úyreniw im­konini beredi. Tájiriybeler joybar­ilmiy izertlew insti­tutlarida, arnawlı úskene hám apparatlar menen úskenelestirilgen laboratoriyalarda ámelge asıriladı. Bul usıl ásirese gid­rotexnik imaratlar (GES, suw bazaları, kanallar ) ni proektlestiriw waqtında kerek bolatuǵın kóplegen tiykarǵı ko'r­satkichlarni hám keshiwi múmkin bolatuǵın hádiyselerdi modellew arqalı anıqlawda júdá qol keledi.
Joqarıdagilardan tısqarı teoriyalıq analiz usılı da ámeldegi bolıp, bul usıl baqlaw maǵlıwmatlarınan hám basqa túrdegi informaciyalardan ilimiy juwmaqlar shıǵarıwǵa tıykar­langan bolıp tabıladı.
Qáliplesiw hám rawajlanıw basqıshları. Belgili alım O. A. Spenglerning jazıwısha gidrologiya haqqındaǵı dáslepki pikirler bunnan 6000 jıl aldın áyyemgi Egipette payda bolǵan. Sol waqıttayoq Egipetlikler ápiwayı gid­rologik baqlawlardı ámelge asırǵanlar. Olar házirgi Asvon bógetinen 400 km joqarıda taw jar taslarında suw sat­hining ózgeriwin belgileganlar. Erisiw dáryasında bolatuǵın hár yilgi tasqındı qaysı waqıtta gúzetilgenligin belgilengenler etip barǵanlar. Keyin bolsa tómen Nilda 30 ǵa jaqın óz dáwirine tán bolǵan " gidrologik" baqlaw jayları (postlar) islengen. Áne usılardan biri Qohira qasında saqlanıp qalǵan " Nilometr" bolıp, ol joqarı talǵam menen islengen ájayıp arxitektura esteligi esaplanadı.
Áyyemgi Egipetliklerdi joqarıdaǵı islerdi orınlawǵa turmıs talabı májbúr etken, sebebi ónim táǵdiri dárya daǵı suwdiń az yamasa kópligine baylanıslı bolǵan. Sonday eken, gidrologiya sol dáwirdeyoq insan zárúriyatın qandırıwǵa xızmet qila­digan turmıslıq pán bolǵan.
Sonı da atap ótiw kerekki, gidrologiya áyyemgi Egipet degi baqlawlardan baslanıp, tokı bólek pán bo'l­gunga shekem bir neshe mıń jıllar ótip ketti. Gidro­logiyaning rawajlanıw tariyxında XvII ásir aqırında fransuz ilimpazları P. Perro hám E. Mariott ámelge asırǵan jumıslar úlken áhmiyetke iye boldı. Olar Joqarı Sena dáryası hav­zasiga yoqqan atmosfera jawınların hám dárya daǵı suw miq­dorini o'lchadilar. Nátiyjede olar suw teń salmaqlılıqınıń aso­siy qurawshıları arasındaǵı munasábetti anıqladilar hám " dáryalar jer astı suwidan yamasa qanday da dereklerden payda boladi" degen shálkes pikirlerge toqtatıw berdiler.
Xalıq aralıq shólkem-YuNESKO (Birlesken Milletler Shólkeminiń bilimlendiriw, pán, mádeniyat máseleleri menen shuǵıllanatuǵın komiteti) usınısı menen 1974 jılda ilimiy gidrologiyaning 300 jıllıǵınıń bayramlanishi joqarıdaǵı pikirlerdiń dálili bolıp tabıladı. Bul sananing baslanıwı retinde P. Perroning " Suw dárekleriniń kelip shıǵıwı haqqında" de­gan kitapı basılıp shıqqan sáne-1674 jıl qabıl etilgen.
Orta Aziyada gidrologiyaning rawajlanıw tariyxına tiyisli ayırım maǵlıwmatlar. Suw turmıs menen teńlestiriletuǵın úlkemizdegi ko'l­lar, dáryalar, saylar, bulaqlar hám hátte onıń bálent tawlarındaǵı turaqlı qarlıqlar hám mızlıqlar tuwrısındaǵı bilimler ásirler dawamında xalıq yadında, tariyxıy­arxe­ologik esteliklerde, jazba dereklerde toplanıp kelgen. Ókiniw menen aytamız, bul másele Oraylıq Aziya­Turkiston mısalında v. v. Bartold, Ya. G'. Ǵulomov sıyaqlı ilimpazlar dóretpelerin esapqa almaǵanda, jaqsı yoritilmagan.

Akademikalıq Ya. G'. Ǵulomov maǵlıwmatlarına kóre, jurtımızda suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq jańa eradan aldınǵı 6000 jıllıqta da ámeldegi eken. Eramızǵa shekemgi 4000 jıllıqtıń ik­kinchi yarımı hám 3000 jıllıqtıń baslarında dáryalar suwı to'silib, kishi kanallar da qazilgan. Áyyemgishunos alıma G. N. Lisitsinaning gúwalıq beriwishe, áne sonday kanallar Turkmenistan daǵı Tajan dáryasınıń áyyemgi deltasida qazilgan bolıp, olardıń uzınlıǵı 2, 5 km den artıqlaw, keńligi 3, 5-5, 0 m, tereńligi bolsa 1, 2 m ge shekem bolǵan. Keyinirek, jańa eradan aldınǵı 2000 jıllıqta sol usılda suwǵarıw Surxondaryo oypatlıqsında, Ferǵana oypatlıqsınıń arqa bólegi (Chust) de, Amudarya deltasida, Zarafshon boyida da qollanila baslaǵan. Bul process barǵan sayın ri­vojlana barıp, jańa eraning baslarında kanallar salıstırǵanda uzaytırılǵan, olardan kishi­kichik suw bóliwlegish tar­moqlar­ariqlar da qazila baslanǵan. Bul dáwirlerde dáryadan alınatuǵın suw muǵdarı tikkeley odaǵı suw rejimine baylanıslı bolǵan.

Orta ásirdiń ullı alımı Muhammad ibn Muso al­Xorzmiy (783­850 jıllar ) ózi basshılıǵında dúzilgen " Ma'mun dúnya kartası" (prof. H. H. Hasanov sóz dizbegi menen " Dúnya atlasi") ga túsindirme retinde " Kitapu súwret al­arz" ni bitadi (arz­yer, súwret­ko'rinish, tús). Ol jaǵdayda qalalar, taw-lar menen bir qatarda teńizler, dáryalar haqqında da ma'-lumotlar keltiriledi. Joqarıdagilardan tısqarı kitapda " Batıs sırtqı teńiz" (Atlantikalıq okeanı ), " Qulzum teńizi" (Qızıl teńiz), " Jasıl teńiz" (Hind okeanı ), " Bulaq (bul-loq) atlari" sıyaqlı bas betlı gidrografikalıq protokol bar. Joqarıda tilge alınǵan " Atlas" de bolsa Erisiw dáryası háwiziniń, teńizler arqalı túrli formala -rining sızılmaları, Azov hám Qara teńiz kartaları berilgen.
Ahmad al­Farg'oniy (797­861 jıllar ) basqa pánler menen bir qatarda suw ilmining da úlken bilgiri bolǵan. Bul haqqında H. H. Hasanov sonday jazadı : "... Farg'oniy Bog'dod xalifasi al­Mutavakkilning buyrıǵı menen Erisiw dáryasında suw júzesin o'lchaydigan ásbaptı ońlaw hám ornatıw ushın 861 jılda Fustot (Qohira) qalasına barǵan". Sol dáwirshe ol Erisiw dáryasınıń gidrologik rejimi hám ulıwma suw ilmi haqqında málim bilimlerge iye bolǵan bolıwı kerek. Keri jaǵdayda aldıngilardan tupten parq qila­digan quramalı hám usınıń menen birge oǵada jetilisken suw ólshew imaratı­" Nilometr" ni proektlestiriw hám de qurıw jumısları oǵan tapsırilmagan bo'lur edi. Shıǵıs dáreklerinde ol “Kólem an­Nil” dep tilge alınadı.
Abu Rayhon Beruniydiń teńizler teoriyası. X­XI ásirlerde jasaǵan ilimpazlar suw ilmi­gidrologiyaga úlken áhmiyet bergenler. Olar arasında Abu Rayhon Beruniy (973­1048 jıllar ) dıń bul pánniń qáliplesiw hám rawaj­lanish procesine qosqan úlesi kútá úlken bolıp tabıladı. Onıń " Ótken áwladlar esteligi", " Indiya", " At­tafqim", " Nızamı Baxıtlıiy", " Geodeziya", " Minerologiya" sıyaqlı dóretpelerinde okeanlıq, teńizler, dáryalar, kól, bulaqlar haqqında gid­rologiya páni ushın qımbatlı pikirler bayanlaingan.

Ekenin aytıw kerek, gidrologiya uyreniletuǵın suw ob'ekt­larining túri hám ornına kóre eki bólekga­okeanologiya hám qurǵaqlıq gidrologiyasiga bólinedi. Beruniy shıǵarma­laridagi gidrologik maǵlıwmatlardı da shártli túrde eki gruppaǵa ajıratıw múmkin: birinshi gruppa maǵlıwmatlarda okeanlıq, teńizler, qoltıqlar haqqındaǵı pikirler bayanlainsa, ekinshi gruppada bolsa oqımıslınıń qurǵaqlıq suwi­ dáryalar, saylar, bulaqlar, kól, qarlıqlar, muz­liklar, batpaqlıqlar hám hátte jer astı suwi haqqındaǵı ilimiy qarawları kórsetilgen.

Insannıń turmıs iskerligi áyyemginen tábiy suw obiektleri -
bulaqlar, saylar, dáryalar, ko ilar menen bogiiq bolıp tabıladı. Olardan adamlar
ózleriniń hár túrli mútajliklerin qandırıw maqsetinde paydalanǵanler. Birinshi náwbette bul mútajlik suw obiektlerinen ishimlik
suwı retinde paydalanıw kórinisinde boigan boisa, keyinirek
olardan egin maydanların suwǵarıwda, balıq tutıwda,
sonıń menen birge, suw y o ii retinde paydalanǵanler.
10
Bul processda adamlar bulaqlar daǵı suw muǵdarın anıqlawǵa,
dáryada suwdiń aǵıw tezligin, dárya yamasa kólda suw júzesi
ózgerislerin biliwge háreket etken. Mısalı, ingliz alımı
A. K. Bisvas m a'lumotiga kóre, Arqa Afrikanıń áyyemgi
Gadames oazisindegi Ain al-Fras bulog'i suwın qarıydarlarǵa
bólistiriw imaratı 3000 jıl ilgeri ámeldegi bolıp, sol kunge shekem
odan o 'zgarishsiz paydalanılıp atır. Bul bulaq házirgi kúnde 1
saatta 180 metr kub (50 1/s) suw beredi. Bul suw joqarıdaǵı qurılıs
járdeminde bas kanalǵa jáne onıń eki tarmaǵına ádalatlı
bólistiriledi. Bul qurılıs járdeminde bulaq suwın bólistiriw usılı
ápiwayı boiishiga qaramastan, waqıt sınaqınan nátiyjeli ótkenligi
ushın, odan házirge shekem paydalanılıp atır.
Soǵan o 'xshash mısallami mámleketimiz mısalında da
keltiriw múmkin. Mısalı, sol dáwirlerge tán boTgan hár qıylı
suw ólshew apparatlarınan dáryalar, saylar hám áyyemgi irrigatsiya
sistemaları, yaǵnıy kanallar suwın bólistiriwde paydalanılǵan. Sol
jaǵday Amudaryanıń tómen aǵımında, anıqrog'i Xorezmde,
Qashqadárya, Surxondaryo hám Tashkent oazislerinde qoilanilgan.
Bul haqqındaǵı m a'lumotlar arab sayaxatshı ilimpazlarınan al-Yoqubiy (IX
ásir), ibn Fadlon Ahmad (X ásir), al-Múqaddesiy (X ásir), Ibn Batutta
(1304-1370) hám basqalaming dóretpelerinde keltirilgen.
Nilometr - eń áyyemgi suw ólshew imaratı. Mámleketimizde áyyemginen qollanılǵan suw ólshew usılları dúnya
ámeliyatında qollanıw etilgen. Áyyemgi Erisiw dáryasında ullı oqımıslı
Ahmad al-Farg'oniy (797-861-jıllar ) baslıqlıǵında qurılǵan
nilometr pikirimizning jaqtı dálili bolıp tabıladı. Bul haqqında H. H. Hasanov
sonday jazadı : "... Farg'oniy Bag'dod xalifasi al-Mutavakkilning
buyrıǵı menen Erisiw dáryasında suw júzesin oMchaydigan ásbaptı
ońlaw hám o'matish ushın 861 -jılda Fustot (Qohira) qalasına
barǵan". Shıǵıs dáreklerinde ol “Kólem an-Nil” dep tilge alınadı.
Ahmad Farg'oniy " Kólem an-Nil" ni qurıw ushın Erisiw dáryası
ózenindegi Ravzo atawınıń Qohira qalası qasındaǵı qubla
shetsin tańlaǵan. Bul jay, tekǵana sol dáwir, hátte házirgi kún
talapları boyınsha da suw ólshew jumısların ámelge asırıw ushın
asa qolaylı esaplanadı.
Házirgi kúnde, " Gidrometriya" pánine tiyisli o 'quv ádebiyatlarında
11
bayanlainishicha, suw oichash jumısların orınlaw ushın saylanǵan
jay tómendegi talaplarǵa juwap beriwi shárt:
1) saylanǵan jay suw rejimi elementleriniń sol dáryaǵa tán
boigan tiykarǵı qásiyetlerin ózinde sáwlelendiriwi;
2) ol jaǵdayda dárya baǵdarı tuwrı sızıqlı kóriniste boiishi;
3) sol orında dárya uzınlıǵı boyınsha suw maydanı qıyalıǵı
sezilerli dárejede ózgermeytuǵınlıǵı ;
4) saylanǵan bólim uzınlıǵı boyınsha tereńliktiń kem ózgeriwi;
5) dárya arqalı hám ózeni turaqlı, yaǵnıy olar úzilis,
qulash, ılaylı basıw, dárz ketiw sıyaqlı jaǵdaylardan erkin boiishi;
6 ) dárya ózeni suw o 'tlari, tas úyinleri hám basqa tosıqlardan erkin boiishi;
7) dáryanıń sol bólegi irmoqsiz boiishi;
8) saylanǵan orında suw oichash hám baqlaw jumısların úlken
anıqlıqta ámelge asırıw múmkinshiligi ámeldegi boiishi kerek hám
basqalar.
Joqarıdaǵı talaplaming atqarılıwı suw oichash apparatınıń
uzaq jıllar úzliksiz islewine múmkinshilik beredi. " Kólem an-Nil" ni
qurıw ushın Ahmad Farg'oniy tárepinen saylanǵan jay áne sol talaplaming barlıǵına juwap bergen. Sol sebepli qurılıs waqıt sınaqlarınan tabıslı ótken. Ol jaǵdayda XX ásirdiń ortalarına shekem, yaǵnıy
aqırǵı remontlaw ámelge asırılǵan 50 - jıllarǵa shekem, derlik 1100 jıl
dawamında suw júzesi baqlawları tınımsız ámelge asırılǵan.
Ókiniw menen aytamız, házirgi kúnde Nilga salıstırǵanda bir neshe ret kishi '
boigan dáryalar, hátte, saylarda qurılǵan suw oichash imaratları
tasqınlar yamasa basqa sebepler sebepli tez pursatda jumısqa jaramsız
halǵa kclib qaladı. Ahmad Farg'oniy qurǵan " Kólem an-Nil" jumıs
iskerliginiń dawamliligi boyınsha dúnyada birden-bir suw oichash
apparatı esaplanadı. Sol tarawǵa tiyisli arnawlı ádebiyatlarda
" Kólem an-Nil" dek uzaq iskerlik kórsetken suw oichash apparatı
belgilengenler etilmegen.
Ullı Britaniyalıq gidrolog-alım A. K. Bisvas m aium otiga
kóre, " Kólem an-Nil" kvadrat formasındaǵı qudıq kórinisinde
boiib, Erisiw dáryası menen ush jer astı suw yoilari arqalı tutasǵan.
Qudıq ortasında aq marmar menen oralǵan segiz qırlı ústin
12
ornatılǵan. Sol ústinde suw júzesin oichashga múmkinshilik beretuǵın
iri dárejeli balaklar, olar bolsa, óz gezeginde, mayda bóleklerge
ajıratılǵan. Iri boiaklar arab tirsek birligine, yaǵnıy 54 smga,
maydaları bolsa onıń 1/24 bólegine - qirotga yamasa 2, 25 sm ga teń
bolǵan.
Dáryalarda suw ólshew imaratların qurıwdan aldın olardaǵı
suw júzesi terbelislerin, yaǵnıy suw júzesiniń múmkin boigan eń
joqarı eliriwi hám de eń tómen tómenlewlerin anıq esapqa
alıw zárúr. Erisiw dáryasında suw sarpming jıl dawamında mawsimler
ho'yicha ózgerip turıwı nátiyjesinde, onıń Qohira qasındaǵı suw
júzesiniń terbelis amplitudasi derlik 8-10 metr biyikliktegi aralıqta o 'zgarib turǵan. 0 'z-ózinden kórinip turıptı, olda, " Kólem
an-Nil" dıń ólshew ústinindegi belgiler (úlken hám kishi bólekler)
Erisiw dáryası suwı júzesiniń áne sol o 'zgarishlarini esapqa alǵan.
Qurılıstıń tiykarǵı bólegi bolǵan qudıq Erisiw dáryası menen jer
astı suw y o 'llari arqalı tutastirilgan. Ulaming sanı túrli
dereklerde túrlishe kórsetilgen. Mısalı, orıs alımı A. Muranov
ulaming sanı eki, desa, ingliz ilimpazları - A. Bisvas ush, G. Xerst
bolsa sanın kórsetpey, " suw jolları" dep keltiredi.
13
Jer astı suw yoilari sanı neshe boiishidan qaramastan,
Ahmad Farg'oniy " Kólem an-Nil" sistemasında olardan paydalanıw
nátiyjesinde suw júzesin anıq oichashga múmkinshilik jaratıw menen
bogiiq bolǵan zárúrli mashqalalami sheshken. Olardan birinshisi,
qurılıstı dárya ózeninen m a'lum aralıqta qurib, onı
qıraqlar daǵı úzilis, dárz ketiwlerden saqlap, uzaq jıllar
islewin támiyinlew bolıp tabıladı. Suw yoilari járdeminde oqımıslı tárepinen
hal etilgen ekinshi hám usınıń menen birge eń tiykarǵı mashqala, bul
dárya daǵı suw júzesin oichashda úlken anıqlıqqa erisiw bolıp tabıladı.
Hár eki mashqala, pikirimizcha, qurılıs qudug'ini dárya menen
tutastiruvchi suw yoilari ush boigandagina unamlı sheshiledi.
Gidrodinamika nızamlarına ámel etiletuǵın boisa, ulaming
birinshisi, dárya aǵımı baǵdarında, qalǵan ekewi bolsa oǵan
perpendikulyar jaǵdayda eki yondan keltirilgen boiishi kerek. Sol
shártga ámel etilse, aǵıs baǵdarı boyınsha keltirilgen jer astı
suw yoiidagi gidrodinamik basım (Pi) qalǵan ekinshi (P2) hám
úshinshi (P3) jer astı suw yoilaridagi gidrodinamik basımlar
jıyındısı menen teń salmaqlılıqlasadı, yaǵnıy P] = P2 + P3 teńligi
atqarıladı. Nátiyjede qudıqtaǵı suw maydanı tegis hám gorizontal
jaǵdayda boiib, dárya daǵı suw júzesiniń haqıyqıy ma`nisin esapqa
alıwǵa múmkinshilik beredi.
Qurılıs sistemasındaǵı jer astı suw yoilaridan paydalanıwdıń
taǵı bir xosiyati bar. Bilgenimizdey, hár qanday suw háwizi - koilar,
teńizlerde samal tásirinde toiqinlar ónim boiadi. Bul process Erisiw
sıyaqlı iri dáryalarda da sezilerli dárejede kuzatilib, suw júzesin
anıq oichashga múmkinshilik bermeydi. Sonday eken, qurılısda bul mashqala
da jer astı suw yoilari járdeminde óz sheshimin tapqan,
basqasha etip aytqanda, dárya daǵı suw júzesin anıq oichashda
samal kórsetiwi múmkin boigan unamsız tásirge pútkilley
toqtatıw berilgen.