|
Eritmaning osmotik bosimini o'ichash uchun devorlari yarim o'tkazgich xususiyatiga ega, uchi nay qilib cho'zilgan idishga eritma solinib, suvli idishga botirib qo'yiladi . Bunda tashqi idishdagi suv ichki idishdagi eritmaga kiradi va eritma nay bo'ylab ko' tarila boshlaydi. Natijada ichki idishdagi eritmaning gidrostatik bosimi ham orta boshlaydi va suv molekulalarining teskariga, ya'ni ichki idishdan tashqi idishga o'tishi ham ko'payadi. Nihoyat naydagi ko'tarilayotgan eritmaning balandligi ma'lum darajaga yetgach, suvning tashqi idishdan ichki idishga va ichki idishdan tashqi idishga o'tish tezliklari tenglashadi va nayda eritma ko'tarilmay qoladi. Ana shunday muvozanatga to'g‛ri keladigan bosim osmotik bosimni bildiradi. Shunday qilib, yarim o'tkazgich to'siq bilan ajratilgan sof erituvchi bilan muvozanatga keltirish uchun eritmaga qo'yilishi lozim bo'lgan bosim osmotik bosimga
teng. Tajribalarning ko'rsatishicha, juda suyultirilgan eritmalarda osmotik bosim n erigan moddaning kontsentratsiyasiga (C) va absolyut temperaturaga (T) to'g‛ri proportsional bo'ladi: π =CRT bunda, R — universal gaz doimiysi. Bu tenglama ideal gazlarning holat tenglamasiga (PV-nRT) juda o'xshaydi, erigan modda shu temperaturada gaz holida bo'ìib, eritma egallagan hajmni egallaganda qancha bosimni ko'rsatsa, eritmaning osmotik bosimi shu bosimga teng bo'ladi. Osmotik bosimning yuqorida keltirilgan tenglamasi elektrolitik dissotsilanishga uchramaydigan barcha suyultirilgan eritmalar uchun mos keladi. Dissotsilanadigan eritrnalarda zarrachalar soni ko'p bo'lganligi sababli ularning osmotik bosimi bu tenglama asosida topilganidan ancha katta bo'ladi. Osmotik bosimi bir xil bo'lgan eritmalar izotonik eritmalar deyiladi.
Osmos o'simliklarning o'sishi va rivojlanishida ham muhim ro'l o'ynaydi. Osmotik bosim tufayli suv o'simliklarning hujayralariga kiradi va daraxt uchlaridagi barglarga borib yetguncha o'nlab metr yuqoriga ko'tariladi. Har qanday tirik hujayraning yarim o'tkazgich xususiyatli qobig‛i yoki sirtqi protoplazma qatlami bo'ladi. Hujayra eritmaga botirilganda eritmaning kontsentratsiyasi hujayra shirasining kontsentratsiyasidan past bo'lsa, hujayraga suv shimiladi. Agar bu farq juda katta bo'lsa, hujayra shirasining osmotik bosimi ham juda katta bo'ladi va suv ancha yuqoriga ko'tariladi.
O‛simlik organizmining o'sishi va rivojlanishida tuproq eritmasining osmotik bosimi bilan hujayra shirasining osmotik bosimi orasidagi nisbat katta ahamiyatga ega. Hujayra shirasining osmotik bosimi tuproq eritmasining osmotik bosimidan katta bo'lgandagina o'simlik normal rivojlanishi mumkin.
Osmotik bosim o'simliklarda suvning harakatlanishini va uning ildizdan barglarning uchiga qadar ko‛tarilishini ta'minlovchi asosiy kuchdir. Barg hujayralaridan suv bug‛lanib ketganda u suvni o'zak hujayralaridan osmotik bosim tufayli so'rib oladi, o'zaklar esa ildiz
hujayralaridan, ildiz tuproqdan suvni so'rib oladi.
No'xat yoki boshqa dukkakli o'simliklarning quritilgan urug‛i suvga solib qo'yilganda suvni yutib, hajmi kattalashadi, bo'kadi. Urag‛larning bo'kishidan hosil bo'lgan bosim bir necha ming atmosferaga yetishi mumkin. Hujayra kontsentrlangan eritmaga botirilganda, hujayra shirasidagi suv eritmaga o'tib, hujayra siqiladi va bujmayib qoladi. Bu hodisa plazmoliz deyiladi. Sabzavot va mevalarni konservalash ham osmotik bosimdan foydalanishga asoslangan. Konserva suvida shakar yoki tuzning kontsentratsiyasi yuqori bo'lishi yuqori osmotik bosim
hosil qiladi, bunda plazmoliz natijasida mikroorganizmlar nobud bo'ladi.
Vani-Goff Yakob Xendrik (30.VIII.1852—1.III.1911), gollandiyalik kimyogar. Delft politexnika maktabida, Parij oliy meditsina maktabida, Utrext, Bonn va Leyden universitetlarida ta'lim olgan. Amsterdam (1878—1896) va Berlin (1896—1911) universitetlarida professor bo'lib ishlagan. Fizik kimyo va stereokimyo faniga asos soluvchilardan biri. Organik birikmalar molekulasidagi atomlarning fazoviy joylashish nazariyasini birinchi bo'lib ta'riflab berdi. Allen birikmalarda izomeriya bo'lishini oldindan aytib berdi. Kimyoviy reaksiyalarning klassifikatsiyasini va temperaturani 10°C ga ko'tarilganda reaksiya tezligi 2-4 marta oshishini aniqladi (Vant-Goff qoidasi). Suyultirilgan eritmalardagi moddalarning miqdoriy nazariyasini yaratdi. Suyuqlikdagi osmotik bosim qonunini kashf qildi, bu qonun Vant-Goff qonuni deyiladi. 1901 yll Nobel mukofotiga sazovor bo'ldi. Vant-Goff Peterburg fanlar akademiyasining muxbir a'zosi va boshqa ko'pchilik fanlar akademiyalari a'zosi edi.
2.3. ERITUVCHI VA ERITMA USTIDAGI BOSIMNING TEMPERATURAGA QARAB O'ZGARISHI. RAUL QONUNI
Ma'lumki, har qanday suyuqlik ustidagi bosim deyilganda uning to'yingan bug‛ bosimi tushiniladi. Suyuqlikning to'yingan bug‛ bosimi berilgan temperaturada o'zgarmas kattalikdir. Temperatura ko'tarilishi bilan har qanday moddaning to'yingan bug‛ bosimi ortadi. Bunga sabab, avvalo temperatura ko'tarilishi bilan molekulalar harakatining o'rtacha kinetik energiyasi ortishi va natijada suyuqlik molekulalarining o'zaro tortishish kuchini yengib, suyuqlikdan ajraladigan va bug‛ga o'tadigan molekulalar sonining ko'payishidir. Ikkinchidan bug‛lanish endotermik jarayon, ya'ni u issiqlik yutilishi bilan boradi, shu sababli temperatura ko'tarilganda to'yingan bug‛ bosimi ortadi, Bu fikrlar, asosan, sof erituvchilar uchun to'g‛ri keladi. Eritma ustidagi bug‛ bosimi esa temperatura bilan bir qatorda shu eritrmadagi erigan. moddaning miqdoriga ham bog‛liq bo'ladi. Erituvchinmg eritma ustidagi to'yingan bug‛ bosimi toza erituvchining ustidagi bug‛ bosimidan doimo kichik bo'ladi. Eritmaning kontsentratsiyasi qancha yuqori bo'lsa, uning ustidagi bug‛ bosimi shuncha kichik bo'ladi. Chunki, kontsengratsiya ortgan sari eritmaning hajm birligida erituvchining miqdori kamaya boradi. Fransuz olimi Fransua Mari Raul (1830---1901) kam uchuvchan moddalarning suyultirilgan eritmalari uchun. quyidagi qonunni kashf etdi: erituvchining suyultirilgan eritma ustidagi to'yingan bug‛ bosimining nisbiy pasayishi erigan moddaning molyar qismiga teng:
Do'stlaringiz bilan baham: |
