Kurs-ishi pdf

II.Asosiy qism.
2.1. O’simliklarni himoya qilish va ulardan foydalanish huquqiy holatining 
tushunchasi va xususiyatlari.
O simliklarni himoya qilish
ʻ
, o simliklarni zararkunanda va kasalliklardan 
ʻ
himoya qilish — 1) qishloq xo jaligi fanlarining bir sohasi; o simliklarga 
ʻ
ʻ
zararkunanda, kasalliklar, begona o tlar yetkazadigan zararni o rganadi va uning
ʻ
ʻ
oldini olish hamda bartaraf qilish tadbirlarini ishlab chiqadi; 2) qishloq xo jaligi va
ʻ
o rmon xo jaligida zararkunandalar, o simliklar kasalliklari hamda begona o tlarni
ʻ
ʻ
ʻ
ʻ
yo q qilish uchun ishlab chiqiladigan tadbirlar tizimi. Uning vazifasi faqatgina 
ʻ
zararkunanda organizmlarni yo q qilish yoki ular faoliyatini chegaralab 
ʻ
qo yishdangina emas, balki ularning paydo bo lish muddatlari va tarqalish 
ʻ
ʻ
ko lamini oldindan aniqlash, shuningdek, eng xavfli zararkunandalarning bir 
ʻ
hududdan boshqasiga tarqalishining oldini olishdan ham iborat. O simliklarni 
ʻ
himoya qilishq. qishloq xo jaligi entomologiyasi, fitopatologiya, botanika, 
ʻ
mikologiya, bakteriologiya, virusologiya, ekologiya, biotsenologiya, kimyo, 
biokimyo, hayvonlar va o simliklar fiziologiyasi, fizika, biofizika, genetika, 
ʻ
seleksiya, toksikologiya va boshqalar fanlar ma lumotlariga asoslanadi. 
ʼ
O simliklarning zararkunanda va kasalliklari, begona o tlar ekinlarga, xususan, 
ʻ
ʻ
hosilga katta zarar yetkazadi. Shu sababli qishloq xo jaligi mahsulotlarini 
ʻ
yetishtirishda, ularni saqlab qolishda O simliklarni himoya qilishq. muhim rol 
ʻ
o ynaydi. Zararkunanda va kasalliklarning o simliklarga yetkazadigan zarari 
ʻ
ʻ
qadimdan ma lum. 18-asr boshlarida o simlik kasalliklarini tasniflashga fransuz 
ʼ
ʻ
botaniki J.Turnefor urinib ko rdi. 18-asrning 2-yarmida ko pchilik kasalliklarning 
ʻ
ʻ
yuqumliligi tajribalar asosida isbotlandi (Rossiyada A.T.Bolotov, Fransiyada 

---

A.Tillet, Italiyada F.Fontana, Daniyada Ya.Fabritsius va boshqalar). 18-asrning 
2-yarmida nemis olimi A. de Bari, rus olimi M.S.Voronin va boshqalar tomonidan
fitopatogen zamburug larning yangi turlari, ularning morfologiyasi, rivojlanish 
ʻ
xususiyatlari aniqlanadi. 19-asrning 2-yarmida o simlik zararkunandalari hamda 
ʻ
kasalliklarining bir qancha mamlakatlar iqtisodiyotiga yetkazgan zarari ularni 
o rganish va ularga qarshi qurash tadbirlarini ishlab chiqishni taqozo etdi.
ʻ
19-asr oxiri — 20-asr boshlarida fitopatogen zamburug lar, bakteriyalar, viruslar,
ʻ
nematodalarning minglab turlari kashf qilindi. Asosiy zararkunandalarning turlari
biologiyasi va fiziologiyasi o rganildi; zararli organizmlarga qarshi kurash 
ʻ
choralari takomillashtirildi.
Turkistonda O simliklarni himoya qilishq. bo yicha dastlabki ilmiy asoslangan 
ʻ
ʻ
usullar 1898-yilda Chigirtkaga qarshi kurash qo mitasining taklifiga ko ra ishlab 
ʻ
ʻ
chiqilgan. 1911-yilda Toshkentda Turkiston entomologiya st-yasi tashkil etildi, 
g o za, qand lavlagi zararkunandalarini o rganish va ularga qarshi kurash 
ʻ ʻ
ʻ
choralari qo llanildi.
ʻ
1925-yilda Turkiston entomologiya st-yasi O zbekiston o simliklarni himoya qilish
ʻ
ʻ
st-yasiga aylantirildi va shu bilan bir vaqtda Shirabudin (Buxoro viloyati) va Xiva 
qishloq xo jaligi tajriba st-yalarida O simliklarni himoya qilishq. bo limlari ochildi. 
ʻ
ʻ
ʻ
1929-yilda Bosh paxta komiteti O zbekiston O simliklarni himoya qilishq. st-
ʻ
ʻ
yasining bir necha bo limlarini birlashtirib, g o za zararkunandalarini o rganish 
ʻ
ʻ ʻ
ʻ
uchun maxsus st-ya barpo etdi; keyinchalik bu st-ya Butunittifoq paxtachilik ilmiy
tekshirish instituti (SoyuzNIXI)ning O simliklarni himoya qilishq. markaziy st-
ʻ
yasiga aylantirildi. 1957-yilda SoyuzNIXI markaziy st-yasi asosida hozirgi 
O zbekiston o simliklarni himoya kilish instituti tashkil qilindi.
ʻ
ʻ
Hosilni samarali himoya qilishga zararkunanda va kasalliklarning rivojlanishi 
hamda ko payishi prognozini tuzish, zararkunandalar miqsori hamda kasalliklar 
ʻ
o chog ini o z vaqtida aniqlash maqsadida ekin, ko chatlarni, shuningdek, 
ʻ
ʻ
ʻ
ʻ
begona o tlarni tekshiruvdan o tkazish, turli usul va vositalar qo llab o simliklarga
ʻ
ʻ
ʻ
ʻ
ishlov berish kabi choratadbirlar sistemasini rejali ravishda qo llab erishiladi. 
ʻ
Zararkunanda, kasalliklar va begona o tlarga qarshi bir qancha kurash usullari 
ʻ

---

qo llanadi. O simliklarni agrotexnik himoya usuli tashkiliyxo jalik va ekinlar 
ʻ
ʻ
ʻ
parvarishining texnik usullari, shuningdek, qishloq xo jaligi mahsulotlarini 
ʻ
saqlash yo llari, ya ni zararkunandalarning ko payishi va to planishi, 
ʻ
ʼ
ʻ
ʻ
kasalliklarning rivojlanishiga qarshi kurash usullari (ekish muddati va usullari, 
tuproqqa ishlov berish, o g it solish normalari, begona o tlarga qarshi kurash, 
ʻ ʻ
ʻ
almashlab ekish, melioratsiya)ni o z ichiga oladi. Mexanik va fizik himoya 
ʻ
usullarita zararkunandaning qishloq xo jaligi o simliklari ichiga kirishiga qarshilik 
ʻ
ʻ
qiluvchi usullar (zararkunandani tutib olish, kuydirish, muzlatish, suv bostirish, 
elektr toki ta sirida yo q qilish va shu kabilar) kiradi. Zararkunandalarni jalb etib, 
ʼ
ʻ
so ngra nobud qilish uchun yorug lik tutqichlari, shuningdek, organik birikmalar 
ʻ
ʻ
— attraktantlardai foydalaniladi. O simliklarni kimyoviy himoya usuli turli 
ʻ
kimyoviy dorilardan foydalanishga asoslangan; salbiy tomonlari ko pligiga 
ʻ
qaramay bu usul hozirda O simliklarni himoya qilishq.da yetakchi usullardan 
ʻ
biridir. O zbekistonda 2005-yilda faqatgina o simliklar zararkunandalari, 
ʻ
ʻ
kasalliklari va begona o tlarga qarshi 200 ga yaqin kimyoviy vositalar 
ʻ
qo llanilgan. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi 
ʻ
ʻ
Kimyolashtirish va o simliklarni himoya qilish vositalari Davlat komissiyasi 
ʻ
kimyoviy va biologik preparatlardan foydalanishga ruxsat beradi va ularni 
qo llash qoidalariga qat iy amal qilishni nazorat qiladi. O simliklarni biologik 
ʻ
ʼ
ʻ
himoya usulit zararkunandalarga qarshi parazitlar, yirtqich hasharotlar, 
mikroorganizmlar va antibiotiklardan foydalaniladi.
O simliklarni genetik himoya usuli ikki organizm: parazit bilan 
ʻ
o simlikxo jayinning o zaro ta siriga asoslangan. O simlikning kasallik va 
ʻ
ʻ
ʻ
ʼ
ʻ
zararkunandalarga nisbatan immuniteti (chidamligi) muhim ahamiyatga ega. 
O simliklarni mikrobiologik himoya usulida kasallik hamda zararkunandalarga 
ʻ
qarshi kurashish uchun mikroorganizmlardan foydalaniladi. O simliklarni 
ʻ
uyg unlashgan — integral himoya usulida zararkunanda hasharotlar hamda 
ʻ
kanalarga qarshi kurashish uchun kimyoviy va biologik kurash usullari birgalikda
olib boriladi. Bunda odam tomonidan buzilgan agrobitsenozdagi turlar nisbatan 
tiklanadi, bu esa biosferani muhofaza qilishning muhim omillaridan biridir.

---

O simliklarni himoya qilishq. nazariyasini yaratishda S.N. Lgimuhamedov, N. G. 
ʻ
Zaprometov, V. A. Znamenskiy, K.I.Mirpo latov, M.N. Narziqulov, R.O. 
ʻ
Olimjonov, T.D.Straxov, V.N.Shchegolev, V.V.Yaxontov va boshqalar ning 
ishlari katta ahamiyatga ega bo ldi. O zbekistonda O simliklarni himoya qilishq. 
ʻ
ʻ
ʻ
bo yicha amaliy tadbirlarni Qishloq va suv xo jaligi vazirligi O simliklarni himoya 
ʻ
ʻ
ʻ
qilish markazi rejalashtiradi, uyushtiradi va bajarilishini nazorat qiladi. U.ning 
huzuridagi O simliklarni himoya qilishq. st-yalari, kasallik, zararkunandalarning 
ʻ
tarqalishi va ko payishidan ogohlantirish punktlari (156 ta) da bevosita 
ʻ
O simliklarni himoya qilishq. tadbirlari bajariladi. O zbekiston o simliklarni himoya
ʻ
ʻ
ʻ
qilish institutida, oliy o quv yurtlari, tajriba st-yalarida shu sohaga oid ilmiy ishlar 
ʻ
olib boriladi.
O zbekiston Respublikasida O simliklarni himoya qilish sohasidagi davlat 
ʻ
ʻ
boshqaruvi va nazorati O zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo jaligi 
ʻ
ʻ
vazirligi, Sog liqni saqlash vazirligining Davlat sanitariyaepidemiologiya xizmati, 
ʻ
Tabiatni muhofaza qilish davlat qo mitasi va boshqalar davlat boshqaruvi 
ʻ
organlari tomonidan amalga oshiriladi. O zbekiston Respublikasining "Qishloq 
ʻ
xo jaligi o simliklarini zararkunandalar, kasalliklar va begona o tlardan himoya 
ʻ
ʻ
ʻ
qilish to g risida" Qonuni (2000-yil 31 avgust) O simliklarni himoya qilishq.ni 
ʻ ʻ
ʻ
ta minlash, O simliklarni himoya qilishq. vositalarining inson sog ligiga, atrof 
ʼ
ʻ
ʻ
muhitga zararli ta sirining oldini olish bilan bog liq munosabatlarni tartibga 
ʼ
ʻ
soladi. O’zbekiston hududidagi balandlik mintaqalarining vujudga 
kelishi va 
uning sabablari
, u bilan bog’liq bo’lgan qonuniyatlar O’zbekiston Fanlar 
akademiyasining akkademigi K.Z. Zokirov tomonidan ishlab chiqildi. K.Z. 
Zokirov tavsiya qilgan to’rtta: cho’l, adir, tog’ va yaylov mintaqalarining har biri 
o’ziga xos iqlim, tuproq qoplami, o’simlik va xayvonot dunyosiga ega. Ularning 
xar birida ro’y beradigan tabiiy geografik jarayonlar ham bir-biridan farq qiladi. 
O’zbekistonning tuproq qoplami, o’simlik va hayvonot dunyosi juda xilma-xil. 
Respublikamiz hududida 3000 tadan ziyod o’simlik turi mavjud bo’lib, bularning 
9 foizi faqat O’zbekistonda uchraydigan endemik o’simliklardir. O’zbekistonning 
o’simlik va hayvonot dunyosi Kavkaz va Old Osiyo, xususan Eron mamlakatlari 

---

hududi bilan muayyan umumiylikka ega. Respublikamizda sut emizuvchilarning 
91 ta turi, sudralib yuruvchilarning 57 ta turi, qushlarning 400 ta turi, baliqlarning
40 tadan ortiq turi bor. Ular muayyan qonuniyatlar bo’yicha tarqalgan. 
O’zbekiston hududi yer yuzasining g’arb va shimoli-g’arbdan janubi-sharqqa va 
sharqqa tomon ko’tarila borishi sizga malum. Toqqa tomon havo harorati 
pasayib, yog’inlar 
miqdori ortadi
, tuproq o’simlik qoplami o’zgaradi. Shuning 
uchun hami respublikamiz tabiat zonalari janubdan shimolga emas, balki 
g’arbdan sharqqa, yani tekislikdan toqqa tomon o’zgarib, balanlik mintaqalarini 
hosil qiladi. Yer yuzasi okean sathidan balanlashgan sari iqlim umuman bir 
butun tabiatning o’zgarib borishini ulug’ allomalar Abu Rayxon Beruniy va Abu 
Ali Ibn Sinolar X asrdayoq idrok etgan edilar.
Tuproq turlari. Respublikamiz hududida turli tabiiy sharoit tasirida hilma-hil 
tuproq turlari tarkib topgan. Bular: 1) qayir allyuvial tuproqlar, 2) o’tloq bo’z 
tuproqlar, 3) qumli cho’l tuproqlari, 4) cho’l taqir tuproqlar, 5) sho’rxok tuproqlar, 
6) sur-qo’ng’ir tuproqlar, 7) sug’oriladigan (madaniy) bo’z tsproqlar, 8) och tusli 
bo’z tuproqlar, 9) oddiy (tipik) bo’z tuproqlar, 10) to’q tusli bo’z tuproqlar, 11) tog’
jigar tuproqlar va 12) tog’ o’tloq tuproqlaridan iborat.Cho’l mintaqasi. Cho’l 
mintaqasi okean sathidan 400-500 m balanlikkacha bo’lgan joylarni o’z ichiga 
oladi va O’zbekiston maydonining 70% ini ishg’ol qiladi.
Cho’l iqlimining 
juda issiq va quruq ekanligi
, yog’inlarning juda kam yog’ilishi 
sizga malum. Yozda yog’in deyarli yog’maydi. Kunduzi havo harorati 0 0 0+45, 
+50 S daragacha, qum yuzasi esa +80 S darajagacha qiziydi. Cho’lning qattiq, 
issiq va qurg’oqchil iqlimi, siyrak o’simliklar sharoitida tuproq hosil bo’lish 
jarayoni juda sust boradi. Cho’l tuproqlari xilma-xil bo’lib, unda sur-qo’ng’ir, 
qumli cho’l, taqir va bo’z tuproqlar uchraydi. Cho’ldagi organik miqdori yuqori 
harorat tufayli tez parchalanib, mineralashadi. Shuning uchun tuproqlar tarkibida
chirindi ancha kam bo’ladi. Ustyurt platosi, Qizilqumdagi past tog’lar va Nurota 
tog’larining etaklaridagi toshloq cho’llarda sur-qo’ng’ir tuproqlar tarqalgan. 
Bunday tuproqlar chirindi juda kam, ular ko’rincha sho’rtob bo’ladi. Tuproo’ning 
ustki qatlamida kalsiy karbonat, pastki o’atlamida esa sulfat tuzlaridan gips 

---

to’planadi. Tarkibida chirindi miqdori 0,3-1% gacha bo’lgan sur-qo’ng’ir tuproqli 
joylarda siyrak o’t o’sadi, mayda mollarni boqish imkoniyati vujudga 
keladi.Qizilqum, 
Zarafshon daryosi etagi
, Markaziy Farg’ona va Mirzacho’ldagi 
qumli tekisliklarda qumli cho’l tuproqlari tarqalgan. Bu tuproqlar tarkibidagi 
chirindi miqdori 0,3-0,6% ni tashkil etadi. Bunday tuproqlarda dehqonchilikda 
foydalanish qiyin. Qumli cho’l tuproqlarda o’sadigan o’simliklardan qorako’l 
quylari uchun yaylov sifatida foydalaniladi. Cho’llarda taqirlar ham uchraydi, ular
gili jinslardan tarkib topgan bo’lib, tarkibidagi chirindi miqdori 0,5-1% ga yetadi. 
Taqirlar Usyurtda, shunigdek quruq deltalarda, qadimgi daryolarning ko’hna 
qayirlarda uchraydi. Taqirlarda o’simlik o’sishi qiyin, tuproq yuzasi qattiq va 
yorilib-yorilib ketadi. Respublikamizning yer osti suvlari yer betiga yaqin bo’lgan 
joylarda (Mirzacho’l, Markaziy Farg’ona, Qarshi cho’llari va Amudaryo etagida) 
sho’r tuproqlar vujudga kelgan. Bunday joylarda yer osti suvi yer betiga chiqib 
bog’lanadi, tuproq tarkibida tuz ko’payadi. Cho’l mintaqasidagi yirik sho’rhoklar 
(masalan, Borsa-kelmas sho’rhoki) dan dehqonchilikda foydalanib bo’lmaydi. 
O’zbekistonning daryo vodiylarida, qayir va deltalarida o’tloq va botqoq 
tuproqlar uchraydi. Respublikamiz tekislik qismining sharqiy va janubiy 
chekkalarida bo’z tuproqlar keng tarqalgan (ular asosan uch xilda: och tusli bo’z
tuproq, oddiy bo’z tuproq va to’q tusli bo’z tuproqqa bo’linadi). Bo’z tuproqlar 
qalin lyoss yotqiziqlari ustida hosil bo’lgan. Tarkibida chirindi ko’p bo’lmasa ham
zarralari mayda bo’lib, suv va havoni o’zidan yaxshi o’tkazadi.
Cho’l mintaqasining okean sathidan 300-500 m balantlikdagi joylarida och tusli 
bo’z tuproqlar tarqalgan. Och tusli bo’z tuproqning tarkibida 1-1,5% gacha 
chirindi bo’ladi. Sug’orib, o’g’itlar solinsa unumdor tuproqqa aylanib, yaxshi xosil
bernadi.
Amudaryo etagi
,Yu Zarafshon, Chirchiq, Ohangaron, Qashqadaryo va 
Surhondaryo vodiylaridagi qadimiy obikor dehqonchilik qilinadigan joylarida 
vohalar vujudga kelgan. Bu yerdagi bo’z tuproqlar uzoq vaqt ishlov berilishi 
natijasida madaniy tuproqlarga aylangan. Cho’l mintaqasida o’simlik qoplami 
siyrak. Nam yetarli bo’lgan bahor fasli cho’l mintaqasining manzarasi o’zgacha 

---

bo’ladi,Yu bu vaqtda efemer o’simliklar bark urib o’sib, cho’l yam-yashil libosga 
burkanadi Jazirama yoz issiqlari boshlanishi bilan cho’ldagi o’tlar sarg’ayib, 
qovjirab quriy boshlaydi. Cho’lda sidirg’a o’simlik bo’lmaydi. Cho’l o’simliklari 
jazirama va quruq iqlim sharoitiga moslashgan. Ularning ildizi juda uzun, 
barglari mayda yoki butunlay bo’lmaydi. Shuning uchun tanasida nam kam 
bug’lanadi. Bazi bir o’simliklar qisqa, sernam va salqin muddatga o’z hayotini 
tugallashga ulguradi. Qumlm cho’llarda Selin, juzg’un, qora qandim, cherkez, 
quyonsuyak va iloq o’sadi. Qumlarda qora qandim va qizilcha butalari, 
shuningdek saksovul (yog’ochi qattiq, suvda cho’kadi) uchraydi. Saksovulsh 
qumlarni mustahkamlashda katta ahamiyatga ega. Sho’rhok 
joylarda ajriq
, 
yulg’un, sho’ra va shuvoq o’sadi. Gili cho’llarda qum qiyog’i va qo’ng’irbosh 
uchraydi. Respublikamiz cho’llarida qorako’l qo’ylari va tuya boqish uchun 
yaylov sifatida foydalaniladi. Cho’lda foydali o’simliklar ko’p. Masalan, cherkez 
va isiriq tarkibida turli xil kasalliklarni davolaydigan alkaloidlar bor, sassiq kovrak
tarkibidagi smoladan malham tayyorlanadi, ildizi esa krahmalga boy. Ayrim 
o’simliklardan buyoq olinadi.