Kurs ishi mavzu: Xalq og‘zaki ijodida islom omili Bajardi: Dovurov J. Ilmiy rahbar: t f. Dsc O‘. Sultonov Toshkent

FOYDALANGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI……… 37

KIRISH


Mavzuning dolzarbligi. O‘zbek xalqining eng qadimgi davrdan shu kunga qadar yetib kelgan madaniy meroslaridan biri xalq og‘zaki badiiy ijodidir. Ilmiy adabiyotda qo‘llanadigan xalq og‘zaki badiiy ijodi yoki folklor termini xalqning uzoq asrlardan beri davom etib kelayotgan og‘zaki badiiy ijod namunalarini o‘z ichiga oladi. Buyuk shori va yozuvchilar qadim zamonlardan beri xalq ijodidan unumli foydalanib, ajoyib badiiy asarlar yaratdilar. Rus adabiyotning klassiklari A.S.Pushkin, L.N.Tolstoy, A.P.Chexov, A.M.Gorkiy o‘zbek adabiyotining klassiklari A.Navoiy, Z.M.Bobur, Gulxaniy, H.H.Niyoziy tojik adabiyotining klassiklari Firdavsiy, A.Jomiy, H.Dehlaviy va boshqalar folklorni yaxshi bilganlar, uni sevganlar, og‘zaki ijod namunalaridan muvaffaqiyatli foydalanganlar; folklorning ijodiy ta’siri “Shohnoma” (Firdavsiy), Haft Paykar (N.Ganjaviy), “Xamsa” (A.Navoiy), “Zarbulmasal” (Gulxaniy), “Gul va Navro‘z” (Lutfiy) kabi asarlarida yaqqol seziladi.¹
Jamiyatda fikr almashish qonuniy zaruriyat hisoblanadi. Odamlar orasida fikr almashish bo‘lmasa, jamiyat taraqqiyotdan to‘xtaydi. Shuning uchun har bir kishi undan foydalanishni bilishi va avvalo uning o`zini to`la-to‘kis o‘rganib olishga harakat qilmog‘i zarur. Shu ma’noda insoniyat so‘z odobiga qo‘yilgan talablarni xalq og‘zaki ijodi janrlari-maqollar, rivoyatlar, ertaklar, hikmatli so‘zlar orqali kishi ongiga yetkazishga harakat qilgan. Chunki badiiy so‘z san’ati madaniyatining eng qadimgi va uzoq tarixga ega bo‘lgan bir sohasidir. Kishilar turmush tajribalarini, tabiat va jamiyat haqidagi fikr-tushunchalarini obrazli so‘z orqali tasvirlash, bayon etish ko‘nikmalarini yarata boshlaganlar. Badiiy so‘z tajribasining o‘sishi, badiiy did va zavqning takomillashib rivojlanib borishi xilma-xil adabiy janrlarni vujudga keltiradi. Mana shunday xalq og‘zaki ijodi namunalari kishilarning o‘tmishini aks ettirib kelmoqda. An’anaviy dostonlarning qahramonlari ko‘pincha g‘ayri-tabiiy tug‘ilishlari, cheksiz kuch-qudratga ega ekanliklari bilan ajralib turadilar. Xalq orzu-umidi va intilishlarini ifodalovchi bunday ideal qahramonlarga adolat va haqiqatni qaror toptirishda ilohiy homiylar (Hazarati Xizr, qirq chilton, Hazrati Ali, Bobo Qambar va hokazo) ruhiy madadkorlik qiladilar.
Xalq og‘zaki ijodining boshqa bir qator janrlari ham bor ularga biz hayotimiz davomida ko‘p bora duch kelamiz. Masalan bobo-buvilarimiz, ajdodlarimizning ko‘rgan-kechirganlari asosida dunyoga kelgan ertaklardir. Bolajonlarimiz uchun nihoyatda qiziqarli va maroqli bo‘lgan ertaklarning ham turli yo‘nalishlari mavjud. Jumladan, afsonaviy, sehrli ertaklar, sarguzasht ertaklar, hayotiy maishiy ertaklar, hayvonlar haqidagi ertaklar, xalq qahramonlari hayoti tasvirlangan ertaklar bo‘lib, bunday ertaklarning tub ma’nosida xalqimizning azaldan qadriyatlari aks ettirib, bunda asosan islom dini ruhida shakllantirilgan ertaklar hisoblanadi. Bugungi kunda keng e’tibor berilayotgan milliy qadriyat keng tushuncha bo‘lib, u o‘zbek folklorini ham qamrab oladi. Shu nuqtai nazardan qaralsa rivoyat janrining tarixi va badiiyatini tadqiq etish bevosita milliy qadriyatlarni tiklash, tashviq etish masalasi bilan bog‘lanishi jihatidan ham dolzarblik kasb etishi shubhasizdir.