Kurs ishi mavzu: kichik maktab yoshidagi o'quvchilarda ixtiyoriy diqqatni rivojlantirishning psixologik o‘ziga xosligi bajardi

PARISHONXOTIRLIK – bu diqqatning kerak bo’lganida boshqa ob’ektga tez ko’chmasligidir. Parishonxotirlik diqqatning salbiy xususiyati bo’lib hisoblanadi. Uni ikki xil ma’noda tushinish mumkin: biri kerak bo’lganida diqqatning ko’chmasligi bo’lsa, ikkinchisi, aksincha, uning bir faoliyat ustida to’xtab turmasdan chalg’ib ketaverishidir.

Birinchi xil parishonlik ko’proq yozuvchilarda, olimlarda uchraydi. Masalan, yozuvchi fikrga astoydil berilganligi sababli atrofidagi narsalarni, hatto yonidagi odam murojaat kilayotganini xam sezmaydi.

Ikkinchi xil parishonxotirlikda odam biror narsa ustida dikkatini uzok tuplay olmaydi, bir narsadan ikkinchi narsaga, bir xodisadan ikkinchi xodisaga tez utib turadi. Bu xolat yosh o’quvchilarda tez uchrab turadi, ya’ni ular aytilgan gapni tez unutib kuyadi. Diqqatning salbiy xususiyatlaridan yana biri uning chalgishidir. Diqqatning chalgishi deganda uning asosiy faoliyatdan ikkinchi darajali narsalarga utib ketaverishi tushuniladi. Masalan, sinfda utirgan ukuvchi diqqatini kuldan tushib ketgan kalam tovushi xam, deraza orkasida eshitilayotgan odam tovushi xam chalgitishi mumkin.

Diqqatning xususityalariga uning kulamini xam kushish mumkin. Diqqat kulami jixatdan tor va keng bulishi mumkin. Buni biz taxistoskop degan asbobda ulchab bilishimiz mumkin.

Diqqat o’quvchining birinchi yoshidanok tarakkiy eta boshlaydi. Dastlab ixtiyorsiz dikkat namoyon buladi. CHunki o’quvchi rangdor narsalarga, shakildok ovoziga dikkat kiladi. Ixtiyorsiz dikkatning usishi extiyoj va kizikishlar bilan boglikdir. Lekin inson faoliyatining asosiy kismi ixtiyoriy diqqat asosida amalga oshiriladi. Ixtiyoriy dikkat esa o’quvchida ikki yoshlardan boshlab kurina boshlaydi. Uning shakllanishida kattalarning roli bekiyosdir. Masalan, ular o’quvchiga «buyokka kara»,«gapimni eshit», «musikaga kulok sol» deb gapiradilar. Kattalar tomonidan dikkatmana shunday yullar bilan usib boradi. 3-5 yoshlardan boshlab esa dikkat o’quvchining uz tashabbusi bilan usa boshlaydi.

Bogcha yoshidagi o’quvchilarda ixtiyoriy dikkatning usishida uyin katta axamiyatga egadir. CHunki uyin koidalarini va etaplarini bilib olish uchun o’quvchi unga ixtiyoriy dikkat bilan razm solib turishi lozim. Bundan tashkari, uydagi ba’zi bir ishlarga katnashtirish, uz-uziga xizmat kilish kabilar xam ixtiyoriy dikkatni usishiga yordam beradi.

Maktab yoshidan boshlab esa ixtiyoriy diqqat juda tez usa boshlaydi. Ukish ishida – darsni eshitish, kitob ukish, masalalarni yechishda ixtiyoriy dikkat talab kilinadi. Bundan tashkari, ukish ixtiyoriy diqqatni ustirib kolmasdan, balki uning kuchi, barkarorligini usishiga xam yordam beradi.

Boshlang`ich sinf o’quvchilari 7-11 yoshli bo`lgan (I-IV) sinflarning o’quvchilari kiradi. O’quvchi maktab ta’limiga bog’chada tarbiyalanayotganda tayyorlanadi. Talablar bilan tanishadi. Bunda u maktabda o’quvchilarga quyiladigan xar xil talablar bilan tanishadi. Fon, asoslarini o’rganish uchun biologiк va psixologik jihatdan tayyor bo’ladi.

Ta’limga psixologik tayyorgarlik deganda o’quvchining obektib va subektiv jihatdan maktab talabiga ta’limiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta’limiga avval psixologik jihatdan tayyorlanadi. Binobarin , uning psixikasi bilim olishga yetarli darajada rivojlanadi. Shu yoshdagi o’quvchi idrokining o’tkirligi rvshanligi, sog’ligi , aniqligi, o’zining qiziquvchanligi dikkashligi xayrixoxoligi , ishonuvchnaligi xayolning yaqqolligi, tafakkurining yaqqolligi xotirasining kuchliligi, tafakkurning yorqinligi bilan boshqa yoshdagi o’quvchilardan ajralib turadi.Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan o’quvchiga diqqat nisbatan uzoq muddati va shartli barqaror bo’ladi. O’quvchi diqqatining xususiyatlari rolli va syujetli o’yinlarda rasm chizish va qurish- yashash mashg’ulotlarida loy hamda plastilindan o’yinchoqlar tayyorlashda matematik amallarni yeshichda, hikoya tinglash va tuzishda ko’rinadi. O’quvchi o’z diqqatini muayyan obyektga yo’naltirish, to’plash taqsimlash bo’yicha ma’lum darajada ko’nikmaga ega bo’lib o’z diqqatini boshqarish va kerakli paytda to’plashga intiladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarda diqqatni irodaviy zo’r berish bilan boshqarish va favqulotda moslash imkoniyati yaxshi bo’lmaydi. Buning asosiy sababi ularda ixtiyoriy diqqatning kuchsizligi va beqarorligidir. Shu bilan birga boshlang`ich sinf o’quvchilarning ixtiyorli ongli diqqati o’qish motivlari bilan uzviy bog’liq holda namoyon bo’ladi. Odatda ularning o’qish motivlarning uzoqni ko’zlagan va maqsad bilan bog’liq motivlarga ajratiladi. Yuqori motivlari uzoqni ko’zlagan motivlarga kirsa, boshlang’ich sinf o’quvchilarning motivlari voqelikka va realikka bog’liq motivlardir.

Tajribadan ma’lumki o’quvchirga extiyorsizlik diqqat durustgina rivojlangan bo`ladi. Chunki ta’lim jarayonida ixtiyorsiz diqqatining o’sishi uchun muhim shart-sharoitlar mavjuddir. Boshlang’ich sinf o’quv materiallarning yaqqolligi yorqinligi jozibadorligi o’quvchida beixtiyor his- tuyg’ular uyg’ota oladi. Irodaviy zo’riqishsiz osongina fan asoslarini egallash imkonini yaratadi. O’quv materiallaining turli-tumanligi ixtiyorsiz diqqatining to’planishi markazlashuvi va barqarorligiga ijobiy ta’sir etadi. Boshlang`ich sinf o’quvchilrni o’qitishga ko’rasatmalilikdan keng foydalaniladi. Bu tadbir birinchidan o’quvchilar faolligini oshirsa ikkinchidan materialni mantiqiy jihatdan o’zlashtirishga uni tahlil etish mavhumlashtirish va umumlashtirishga to’sqinlik qiladi. Ularga ko’rsatmalilikka asoslangan dinamik streotip paydo bo’lishi ham mumkin. Sun’iy to’siqlar halol beruvchi alomatlardan qutilish uchun yaqqol va mavhum materiallardan aralash holda foydalanish yaxshi natija beradi. O’quvchining ko’rsatmalikka berilib ketishi uni asosiy maqsaddan uzoqlashtiradi. O’quvchi tashqi belgilarga e’tibor berishga odatlanib, ichki muhim belgilardan chetlasha boradi.

Ma’lumki ixtiyorsiz diqqat ta’lim jarayonida o’quvchilarning qiziqish bilan bevosita bog’lanib ketsa, tabiiyki ular faqat maroqli quvonchli axborot va matnlar bilan tanishishga intiladigan bo’lib qoladilar. Natijada o’ta nozik ya’ni tashqi qo’zg’atuvchilar ta’siriga beriluvchi diqqat ularning psixikasida mustahkamlanadi. Odatlanish murakkab o’quv materiallarini egallashda qiyinchiliklar tug’diradi. Shuning uchun K. D Ushkinskiy o’quvchini faqat o’zini qiziqtirgan narsa bilan emas balki uni qiziqtirmagan narsa bilan ham mustahkamroq eslab qoladilar va uzoq muddat esda saqlaydilar. Birinchi va ikkinchi sinf o’quvchilari ta’limiy materiallarning ichki bog’lanishlarga ahamiyat bermay ma’nosida tushunmay quruq eslab qo’ladilar. O’rganilayotgan materiallarni mantiqiy tahlil qilmay yoddaki o’zlashtiradilar buning sabablari

1. 
   ularning mexanik xotirasi boshqa xotira turlariga qaraganda durustroq rivojlangani, ma’lumotlarni aynan o’zgarishsiz eslab qolish imkoniyatini yaratadi.
   
2. 
   O’quvchilar o’qituvchi qo’ygon vazifani anglab yetmaydilar natijada uning to’g’ri tushuntirib ber degan talabini so’zma-so’z takrorlash deb biladilar
   
3. 
   ularning nutq boyligi etishmasligi (ilmiy atamalar va til qonuniyatlarini bilmasligi) materialni ijodiy to’ldirish unga qo’shimcha qilish imkoniyati yo’qligi uni soz’ma-so’z qaytarishni osonlashtiradi.
   
4. 
   O’quvchilar matni to’g’ri usullar yordamida eslab qo’lishni bilmaydilar
   

1. 
   Smirnov eslab qolishning tog’ri usuli sifatida matndagi ma’nodosh soz’lardan guruhlarga ajratish , tayanch nuqtani toppish, soz’lab berish uchun reja tuzish va o’tilgan mavzularni idrok etgan holda yangi mavzuni takrorlashni tavsiya mohiyatini turli mulohazalarni dalillarni ilmiy asoslarini eslab qolish va esga tushirish orqlai o’quvchialarda mantiqiy xotira takomillashadi. Ularni A.A Smirnov tavsiya qilgan usul va vositalar bilan qurollanadi. Aqliy mehnatda mustaqillikni vujudga keltirmay bilishga intilish qobiliyatini o’stirish mumkin emas. Shuning uchun boalarga izohli oq’ish masalaning shartini sharxlash muammoli vaziyatlarni yaratish va hal qilishni o’rgaish muhim ahamiyatga ega. Ixtiyoriy eslab qolish va ixtiyoriy esga tushirishning mahsuldorligi ko’p jihatdan o’quvchilar aqliy faolligining darajasiga bog’liq.
   

Psixologik diagnostika tadkikotlarida birinchi va ikkinchi sinf ukuvchilari darsda fakat 30-35 dakika dikkat bilan utirishi, uz dikkatini muayyan ob’ektga tuplashi va unda ushlab turishi mumkinligini kursatgani isbotlangan.SHuning uchun dars mashgulotlari jarayonida kiska tanaffus utkazib turish tavsiya kilinadi. Ta’lim olayotgan xar bir individ uziga xos betakror olam.Ukituvchi esa ushbu shaxsni arbiyalashda dastavval uning betakror olamiga kira olishi va shunga mos keluvchi tarbiyaviy tadbirlar utkazishi lozim.

Boshlang’ich sinf o’quvchilarda diqqatni irodaviy zo’r berish bilan boshqarish va favqulotda moslash imkoniyati yaxshi bo’lmaydi. Buning asosiy sababi ularda ixtiyoriy diqqatning kuchsizligi va beqarorligidir. Shu bilan birga boshlang`ich sinf o’quvchilarning ixtiyorli ongli diqqati o’qish motivlari bilan uzviy bog’liq holda namoyon bo’ladi. Odatda ularning o’qish motivlarning uzoqni ko’zlagan va maqsad bilan bog’liq motivlarga ajratiladi. Yuqori motivlari uzoqni ko’zlagan motivlarga kirsa, boshlang’ich sinf o’quvchilarning motivlari voqelikka va realikka bog’liq motivlardir.

Tajribadan ma’lumki o’quvchirga extiyorsizlik diqqat durustgina rivojlangan bo`ladi. Chunki ta’lim jarayonida ixtiyorsiz diqqatining o’sishi uchun muhim shart-sharoitlar mavjuddir. Boshlang’ich sinf o’quv materiallarning yaqqolligi yorqinligi jozibadorligi o’quvchida beixtiyor his- tuyg’ular uyg’ota oladi. Irodaviy zo’riqishsiz osongina fan asoslarini egallash imkonini yaratadi. O’quv materiallaining turli-tumanligi ixtiyorsiz diqqatining to’planishi markazlashuvi va barqarorligiga ijobiy ta’sir etadi. Boshlang`ich sinf o’quvchilrni o’qitishga ko’rasatmalilikdan keng foydalaniladi. Bu tadbir birinchidan o’quvchilar faolligini oshirsa ikkinchidan materialni mantiqiy jihatdan o’zlashtirishga uni tahlil etish mavhumlashtirish va umumlashtirishga to’sqinlik qiladi. Ularga ko’rsatmalilikka asoslangan dinamik streotip paydo bo’lishi ham mumkin. Sun’iy to’siqlar halol beruvchi alomatlardan qutilish uchun yaqqol va mavhum materiallardan aralash holda foydalanish yaxshi natija beradi. O’quvchining ko’rsatmalikka berilib ketishi uni asosiy maqsaddan uzoqlashtiradi. O’quvchi tashqi belgilarga e’tibor berishga odatlanib, ichki muhim belgilardan chetlasha boradi.

Ma’lumki ixtiyorsiz diqqat ta’lim jarayonida o’quvchilarning qiziqish bilan bevosita bog’lanib ketsa, tabiiyki ular faqat maroqli quvonchli axborot va matnlar bilan tanishishga intiladigan bo’lib qoladilar. Natijada o’ta nozik ya’ni tashqi qo’zg’atuvchilar ta’siriga beriluvchi diqqat ularning psixikasida mustahkamlanadi. Odatlanish murakkab o’quv materiallarini egallashda qiyinchiliklar tug’diradi. Shuning uchun K. D Ushkinskiy o’quvchini faqat o’zini qiziqtirgan narsa bilan emas balki uni qiziqtirmagan narsa bilan ham mustahkamroq eslab qoladilar va uzoq muddat esda saqlaydilar. Birinchi va ikkinchi sinf o’quvchilari ta’limiy materiallarning ichki bog’lanishlarga ahamiyat bermay ma’nosida tushunmay quruq eslab qo’ladilar. O’rganilayotgan materiallarni mantiqiy tahlil qilmay yoddaki o’zlashtiradilar buning sabablari

1. 
   ularning mexanik xotirasi boshqa xotira turlariga qaraganda durustroq rivojlangani, ma’lumotlarni aynan o’zgarishsiz eslab qolish imkoniyatini yaratadi.
   
2. 
   O’quvchilar o’qituvchi qo’ygon vazifani anglab yetmaydilar natijada uning to’g’ri tushuntirib ber degan talabini so’zma-so’z takrorlash deb biladilar
   
3. 
   ularning nutq boyligi etishmasligi (ilmiy atamalar va til qonuniyatlarini bilmasligi) materialni ijodiy to’ldirish unga qo’shimcha qilish imkoniyati yo’qligi uni soz’ma-so’z qaytarishni osonlashtiradi.
   
4. 
   O’quvchilar matni to’g’ri usullar yordamida eslab qo’lishni bilmaydilar A.A Smirnov eslab qolishning tog’ri usuli sifatida matndagi ma’nodosh soz’lardan guruhlarga ajratish , tayanch nuqtani toppish, soz’lab berish uchun reja tuzish va o’tilgan mavzularni idrok etgan holda yangi mavzuni takrorlashni tavsiya mohiyatini turli mulohazalarni dalillarni ilmiy asoslarini eslab qolish va esga tushirish orqlai o’quvchialarda mantiqiy xotira takomillashadi. Ularni
   A.A.Smirnov tavsiya qilgan usul va vositalar bilan qurollanadi. Aqliy mehnatda mustaqillikni vujudga keltirmay bilishga intilish qobiliyatini o’stirish mumkin emas. Shuning uchun boalarga izohli oq’ish masalaning shartini sharxlash muammoli vaziyatlarni yaratish va hal qilishni o’rgaish muhim ahamiyatga ega. Ixtiyoriy eslab qolish va ixtiyoriy esga tushirishning mahsuldorligi ko’p jihatdan o’quvchilar aqliy faolligining darajasiga bog’liq.
   

Aqliy faoliyat darajasi ularning eslab qolishni tashkil qilish va boshqarish usullarini egallashiga uzviy aloqadordir. Mnemik xotira usullarga ta’rif yoki qoidani so’zma-so’z eslab qo’lish birlamchi va ikkilamchi qismlarga ajratish raqamlarni bir joyda to’plash, eng zarur tushunchalarga alohida e’tibor qiladi. Eslab qolish , esda saqlash esga tushirishning samaradorligi maqsadni aniqlash va unga intilish negizida vujudga keladi. Xotaraning samaradorligi o’qish motivlariga bevosita bog’liqdir T.N Bajovich o’z tajribasida bir guruh o’quvchilarga o’quv matnini bundan keyin sira kerak bo’lmasligini , ikkinchi guruhga undan tez kunda foydalanilishini aytib o’zlashtirishni tavsiya qilgan.

Olingan natijalarga ko’ra birinchi faoliyatda qo’llash ustanovkasi yuqori samara bergan matn, tez eslab qolingan va uzoq vaqt esda saqlangan I.V Zankovning tadqiqotida ham eslab qolishga intilishning roli o`rganilgan uzoq, vaqt eslab qolishga intilish ham yaxshi samara berishi isbotlangan shunga asoslanib psixologiya faniga uzoq “ vaqt eslab qolish” , “hamma vaqt esda saqlash” iboralari kiritilgan.

Umuman kattalarning xususan o’qituvchining muhim vazifalardan biri o’quvchilarda materiallarni eslab qolish uchun muayyan intilishni tarkib topishi ularga eslab qolishning usullarini fikr yuritish jarayonlari taqqoslash tahlil qilishni o’rgatishdan iboratdir.

Xotiraning mahsuldorligini oshirish uchun ta’lim jarayonida o’zini o’zi nazorat qilish materaini takrorlashda tekshirish esga tushirish mashq qilishdan unumli foydalanish zarur

Agar kchik maktab yoshda o’quvchilaga eslab qolish va eslash usullari o’rgatilmasa ular materiallarni bevosita takrorlashdagi uzoq vaqt to’xtalib qoladilar. Shuning uchun ham eslash qiyin mehnat (Q D Ushinskiy0 hisoblanadi. Lekin o’quvchilar materiallarni eslashni xush ko’rmaydilar. Mateiallarni eslab qo’lish esda, saqlash , esga tushirish va eslash usullarini o’rgatish mantiqiy xotira o’sishining garovidir.

Boshlang`ich sinfo’quvchining hayoli o’z o’quv faoliyatning ta’siri talabi imkoniyat va shart –sharoitlari orqali tarkib topadi.

O’quvchining hayoli tevarak-atrof taasurotlari dunyo ajoyibotlari ko’rsatmalilik, tasviriy san’at asarlarini yetarli darajada aks ettirish bilan vujudga keladi. Obrazlar, sur’atlar chizmalar shartli belgilar noma’lum narsalarning alomatlari tabiat manzaralari fazoviy tasavvurlar jamlanib o’quvchilarning hayoli paydo bo’ladi. Tanish obrazlar yaratish bilan uzviy bog’liq bo’lgan tiklovchi hayol o’quvchining ruhiy dunyodagi alohida ahamiyat kasb etadi. Ta’lim jarayonida o’quvchilarning yorqin aniq, tiniq yaqqol, tasavvur obrazlar hayol yordamida muayyan voqealikka aylanadi. Organilayotgan fan materiallar eshitilgan obrazlar tartibga solinadi , yaxlit obrazlar tizimi yaratiladi. O’qish davomida turmush tajribasida to’plangan tassurotlarni qayta tiklash ularni, o’zaro birlashgan holatda izlanishning eng muhim omili ijodiy hayolni takomillashtiradi. Ijodiy hayolning eng muhim xusussiyatlaridan biri yaratilgan tasvirlarning yaqqolligi mantiqiy qonunlarga uzviy bog’liqligi g’ayri tabiiy ajoyib- g’aroyib istaklardan uzoqligidir.

Shuning uchun o’quvchi xayolida turmushga voqealikka zid kelmaydigan tasvirlar timsollar ko’lami tobora kengayadi. Bu esa o’quvchida hodisalarni tanqidiy baholash ko’nikmasi paydo bo’liganini bildiradi. Natijada uning hayoli tasurot qurshovidan bo’shaydi, yaratilgan obrazlarni tabiat va jamiyatning ob’ektiv qonunlarga suyangan holda baxolash ko’nikma yanada takomillashadi.

Boshlang`ich sinf yoshdagi o’quvchilar hayolningning xususiyatlaridan yana biri hayotiy voqealik bilan hayotning o’zaro aralashib ketishidir . Ma’lumki o’quvchi yaqqol voqealik yoki hodisasi o’zi yaratgan qo’shimcha obrazlar, tafsilotlar bilan boyitib boshqalarning diqqat – e’tboriga uzatadi. Bu uning yo’lg’onchiligi emas, balki hayolning xususiyatidir. Ayrim o’quvchilar haqorat bilan hayolning aralash holatiga chindan ham ishonadilar

, unda soddallik bilan ishonuvchanlik uzviy bog’lanib ketgan bo’ladi. Ba’zi hollarda mazkur yoshdagi o’quvchi boshqalarning diqqatini o’z axborotiga qo’shish madsadida ham unumli foydalanadi . Bunday holat birinchidan o’quvchi o’zining sinfdagi o’rtoqlari orasida yoki oilada allaqanday kamsitilganda , ikkinchidan kattalar ko’z o’ngida o’zini uddaburon qilib ko’rsatish istagi tug’ilganda , uchinchidan haqiqiqy ijodiy obrazlar yaratish jarayonida namoyon bo’lishi mumkin. Biroq o’quvchilar hayolparastlikka berilishning oldini olishga pedagoglar umuman kattalar doimo ahamiyat berishlari kerak.

Boshlang`ich sinf o’quvchilar tafakkurining xususisytlarini o’rgangan olimlar o’quvchining tafakkurni quyidagi uch yo’nalishda tadqiq qilganlar. Tafakkurning yosh davriga xos xusussiyati uning rivojlanish tushunhalarni shakllantirish omillari.

O’quvchilar narsalarning o’zgarmaydigan ba’zi belgilari doimiyligi payqay olmasligi ulardagi tafakkurlarning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Buni J. Piaje o’z tajribasidan biridir. Unda 7-8 yoshli o’quvchilarga ikkita bir hil hajmdagi hamirdan ularning ko`z oldida shu hamirlardan biridan kulcha yasalsa , hamirning miqdori bir xil bo’lmay qoladi, degan xulosa chiqanganlar Ma’lumki ta’limning dastlabki bosqichida o’quvchining umumlashtirish juda soda bo’ladi va faqat o’xshashlik belgisiga asoslanadi. Keyinchalik esa, o’quvchi narsa va hodisalarning tashqi sifat va xususiyati belgilarini asoslanadi. Keyinchalik esa o’quvchi narsa va hodisalarning tashqi sifat va xusussiyati belgilarini ajratish va tasniflashga , narsa va xodisalarning xossalari qonuniyatlarining murakkab ichki bog’linish va munosabatlarning muhim belgilari bo’yicha umumlashtirishga o’tadi.

Birinchi va ikkinchi sinf o’quvchilari o’quv faoliyatarini buyumlarning jozibador tashqi belgilariga tayanib tashkil qiladilar. Quyosh momaqaldiroq sigir, avtomobil qush va hokazolar tog’risida fikr yurtishga “quyosh isitadi” yoritadi “momaqaldiroq guldiraydi” “sigir sut beradi”, “avtomobil yuk tashiydi” “qush sayraydi” kabi hukmlar chiqaradilar, shuning uchun agar o’rganilayogan materiallarning muhim belgi va alomatlarini bevosita aniqlash zarurrati tug’ilsa darrov ko’rinadigan misolga murojat qiladilar. R.G Natadzening tajribasida boshlang`ich sinf imkoniyati yo’qligi ma’lum bo’lgan va ular ikkilovchini ham baliq deb ataganlar. Bu hol umumlashtirib ko’zga tashlanuvchi tashqi belgi va alomatlarga qarab amalgam oshirishni istaydi.

O’quvchilari ichunchi sinfga o’tganidan so’ng umumlashtirishda moddiy dunyodagi voqelikning eng muhim munosabat va bog’lanishlarini aks etuvchi ichki belgilariga tayanadilar. Jumladan suv, havo metal va boshqa narsalarning issiqdan kengayishini umumiy muhim alomatiga asoslanib umumlashtira oladilar. Bundan tashqari o’simliklar dunyosi ularning rivojlanishi ko’payishi, chonqlanishi kabi belgilarga tayanib “jonli tabiat” iborasini ataydilar. O’quvchilarning mulohazalaridan “paxta dalada” o’sadi, uni paxtakorlar yetishtiradilar zavodda tozalanadi so’ng fabrikada to’qiladi. Kiyim-kechak tayyorlanadi (2-sinf o’quvchisi) “Bodom daraxti issiq iqlimli” o’lkalarga osadi (1-sinf o;quvchisi) “tulki yovvoyi yirtqich hayvon u o’rmonda yashaydi.

Jonivorlarni turib yeb tiirkchilik qiladi. Mo’ynasi qimmatbaho shuning uchun ovchilar uni ovlaydilar. Unig mo’ynasidan palto yoqalar telpak , po’stin tikiladi. (3-sinf o’quvchisi)

O’quvchilarning mulohazalaridan ko’rinib turibdiki, ularda muhim belgilar miqdori yetarli darajada emas. Ular o’simliklarni tariflaganlarda faqat daraxtlarning qaysi turga mansubligi qayerlarda o’sishi inson va hayvonlar uchun qanchalik foydalangani ta`kidlaydilar. Hayvonlar to’g’risida mulohaza yuritganlarda ham birmuncha kamchiliklarga yo’l qo’yadilar. Masalan birlamchi xususiyatlar va hossalarga e’tibor bermaydilar. Boshlang`ich sinfo’quvchilar ta’lim jarayonida anchagina ilmiy tushunchalarni o’zlashtirsalarda oldingi darslarda o’zlashtirislgan turli alomatlar belgilar kashtirib ham yuboradilar. Chunki ularda tushunchalar tarkibiga kiradigan narsa va hodisalar bilan ularning belgilari o’rtasida bog’lanish tarkib topmagan bo’ladi. Ko’p tushunchalarni chunonchi baland – past, uzoq, yaqin, kam-ko’p va hokazolarni avval voqealikdagi narsa va hodisalar o’rtasidagi fazoviy munosabatlarni bevosita idrok qilish asosida o’zlshtiradilar . Keyinroq esa, umumlashtirish jarayoni son tushunchasida ifodalangan bilimning miqdori munosabatiga asoslana boshlaydi. Shu sababdan ularga fazoviy munosabatlar haiqdagi tushunchalarni o’zlashtirish juda qiyindir. Birinchi va ikkicha sinf o’quvchilari uzunlik o’lchovibirliklarini o’zlashtirishda ham qiynaladilar, chunki ular uzunlik o’lchovining asosiy belgisi- uning uzunligini ajratishni bilmaydilar. Ko’p hollarda o’quvchilar “metr” “kilometr” tushunchalarini buymning shakli bilan tasavvur etishga harakat qiladilar. Uchunchi sinfga o’tganlaridan keyin murakkab fazoviy munosabatlarni egallashga kuchlari yetadi. Chunki ta’lim jarayonida ularning fazo tog’risidagi tasavvurlari, tushunchalari kun sayin plan, mashtab, yer shari va qator shartli belgilar haiqdagi bilimlar bilan boyib boradi.

Boshlang`ich sinf o’quvchilari “vaqt” tushunchasi bilan tanishadi lekin kundalik hayot tajribasi dosirasidan chiqmaydi. Uchinchi sinf o’quvchilarida tarixiy ma’lumotlar xabarlar, axborotlarni o’qish va eshitish tufayli “soat”, “yil” “o’n ming yilalr burun”, “eramizdan” oldingi uchinchi asr “yerda hayotining” paydo bo’lishi” kabi tushunchalar shakllana boshlaydi. Lekin ularda ham katta vaqt o’lchovi miqdorini kichik vaqt miqdorida o’tgan zamonni hozirgi zamonga almashtirib yuborish hollari tez-tez uchrab turadi. Shuning uchun ikki xil tarixiy voqea to’g’risida fikr yuritishda sanadagi tavovutni “sal undan keyin yoki sal ilgariroq” deya izohladilar. Xolos.

O’quvchilarning bilim, doirasi kengaygani sayin ular qat’iy hukmdordan taxminiy hukmlararo ko’cha boshlaydilar. Ya’ni narsa va hodisalarning turli xususiyatlarga egaligini , voqealik atigi bir harakatdan bir sababdan emas, balki ko’p sabablardan paydo bo’lishligini aniqlash boshqichiga ko’trariladilar. Taxminiy xukmlar ikkinchi sinfdan boshlab, namoyon bo’ladi. O’quvchilar “Nega bugun falnchi darsga ko’rinmaydi , balki kasal bo’lib qolgandir” uxlab qolgandir. Dars tayyorlab almay uyaganidan kelmagandir deb gumonsirab taxminiy mulohazalar yurita boshlaydilar, natijada taxminiy mulohazalar yurita boshlaydilar.

Uchinchi sinfdan boshlab turli vaziyatlarni holatlani aniq dalillar bilan isbotlab berishga o’tadilar. Buning sababi o’quvchilarning bilimi kundan-kunga osha borishi ma’lum tuzim hosil qilishdir. Ular bu paytda o’z hukmining chin yoki chin emasligining aniqlab yetadilar. Bevosita muhokama qilish dalil keltirish isbotlashnin shartlariga asoslanib fikr yurtiish jarayoniga o’ta boshlaydilar. Boalalr narsa va hodisalarning paydo bo’lishi sabablarini aniqlashda muammo masala va savolalr qo’yishdan tashqari ularni hal qilishga yechishga ham odatlanadilar.

Biroq ularning hukmi moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning ichki qonuniyuatlarini ob’ektiv bog’lanishlari va munosabatlarini to’liq ifodalay olmaydi.

Uchinchi sinfdan boshlab o’quvchiarga tushuncha va hukmlar rivojlanishi bilan birga turli narsa va hodidalar haqida yuritilgan muhokamalar asosida xulosa chiqarish ham o’zgarib boradi.

Boshlang’ich sinf o’quvchialrida induktiv diduktik xulosa chiqarish alohida ahamiyat kasb etadi. Xulosa chiqarish avval bevosita idrok qillinayotgan narsalar asosida vujudga keladi. U bevosita kuzatish, idrok idrok ilish jarayonida narsa va hodisalarning munosabarni bog’lanishini aks ettiradigan xulosa chiqarish, bo’lib bo’laning tafakkuriga tayanib xulosa chiqariladi. Keyinchalik mavhum shart-sharoitlardan vujudga keladigan xulosa chiqarish turi paydo bo’ladi.

Ko`satmalilik sxemalar chizmalar tanish misol va masalalar hodisalarga asoslanishda ko’rinadi.

Boshlang`ich sinf o’quvchilar uchun sabab natija munosabatlarini ifodalovchi narsa va hodisalarni ta’riflash juda murakkabdir M.N Shardokovning tajribasida uchinchi sinf o’quvchilari jismlarning kengayishi isitishga bog’liqligini anglab yetmaganlar va barcha jismlar issiqdan kengayadi, deb xulosa chiqara olmaganlar. Umimiy xulosasini esa ekspertmenttator yordamida chiqarganlar.

Ta’lim jarayonida tafakkurning kundalik sistetik faoliyati muhim rol o’ynaydi. O’quvchi tahlil qilish jarayonida yaxlit munosabatni yoki narsasi bo’laklarga ajratib, ularning uzviy boglanishni aniqlayotgan sintezda esa.Buning aksini bajaradi, ya’ni bo’laklarning yaxlit buyumga bog’lanishning aniqlaydi.

O’quvchilar tahlilva sintezni taqqoslagani mashq qilish orqali narsa tasodifiy belgilardan ajratishni o’rganadilar va shu tariqa oz’larining mavxumlashtirish faoliyatlarini takomillashtiradilar.

O’quvchilarning bilimlar tizimini o’zlashtirishga tushunchalarni qonuniyatarini noma’lum belgisiga binoan o’rganishlari tez-tez uchrab turadi va bu xol o’quv materiallarini o’zlashtirishi qiyinlashtiradi.Shuning uchung o’quvchilarga tushunchani to’g’ri umumlashtirish usullarini o’rgatish lozim.

Boshlan’ich sinf o’quvchilarning umumlashtirish faoliyaini rivojlantiruish maqsadida amalgam oshirilgan taqdiddotlardan o’zlari mustaqi ravishda narsalarni muhim belgilalriga asosan umumlashtirish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Ularda mahaliy tushunchalar ataalar, tushunchalar miqdori keskin kamayadi.

Boshlangich sinflardagi ta’lim jarayonida ba’zan hissiy- yaqqol yoki empirik umumlashtirish imoniyatiga ega bo’ladilar, Ularda mahaliy tushunchalar atamalar, trushunchalar miqdori keskin kamayadi.

Boshlang’ich sinflardagi ta’lim jarayonida ba’zan hissiy- yaqqol yoki empiric umumlashtirish usuli qo’llanadi va bu ish albatta topshiriqning talabiga binoan amalga oshiriladi. Narsa va hodisalarni guruhlarga ajratish va tasniflash lozim bo’lib qolsa, ko’pincha shu usulalrdan ham foydaanish tavsiya qilinadi.

Bayon etilganlardan boshlang’ich snf o’quvchilari ta’lim jarayonida turli umumlashtirish va mavhum lashtirish usullaridan foydalanish ma’lum bo’ladi.

Ularning mavhumlashtirish va umumlashtirish faoliyati to’rtinchi sinfgacha asta sekin murakkablashib miqdori vasifati jihatdan o’zgarib boradi.

Shunday qilib, maxsus tashkil etilgan mavxumlashtirish va umumlashtirish usulalrini o’rgatish o’quvchilar taffakurining rivojlanishi maktab yoshidagi o’quvchialrning taffakuri mantiqiy fikrlash mulohaza yuritish hukm va xulosa chiqarish taqqoslash tahlil qilishning turli usulalrini qo’llashdek o’ziga xos xususiyatlari bilan maktabgacha yoshdagi o’quvchilrdan va o’smirlar tafakuridan keskin far qiladi. Boalar taffakurida yaqqol obrazlarga suyanib mulohza yuritish ya’ni yaqqol taffakur muhim taffakurdan ma’lum aerajada ustun turadi. Va ualrning taffakuri yosh xususiyatiga mutloqo mosligini ko’rsatadi. Ta’lim jarayonida taffakur operatsiyalarini mustaqil fikrlashni o`rgatish boshlang`ich sinf o’quvchilari maqol topish orqali rivojlanadi.